3 (526)

72 ALEKSANDRA JAWOROWSKA

partnerem dziecka w tym zakresie jest ojciec (Lamb 1977a; Clarke-Ste-wart 1978; Parkę i Sawin 1978; Russell 1978, 1982).

Przedstawiona wyżej prawidłowość wymaga kilku uzupełnień. Po pierwsze, w niektórych badaniach nie stwierdzono w omawianym okresie żadnych różnic między rodzicami (Belsky 1980; Pedersen, Anderson i Cain 1980). Po drugie, matka spędza z dzieckiem o wiele więcej czasu niż ojciec (por. poprzednia część artykułu), a więc jeśli weźmiemy pod uwagę wartości bezwzględne, to okaże się, że bawi się z nim więcej (dłużej niż czyni to ojciec). Natomiast jeśli uwzględnimy proporcję interakcji zabawowych lub czasu poświęcanego na zabawę do ogólnej liczby interakcji lub czasu spędzanego z dzieckiem, to proporcje te będą zdecydowanie wyższe dla ojców. Innymi słowy, w kontaktach ojca z dzieckiem dominuje zabawa. Po trzecie, wyniki badań podłużnych (Ciarkę -Stewart 1978), obejmujących dzieci w wieku poniemowlęcym (15, '20, 30 m.ż.), sugerują, że wiek dziecka może być istotnym czynnikiem modyfikującym proporcje różnych zachowań każdego z rodziców. Okazało się bowiem, że im starsze jest dziecko, tym większy jest udział ojca tak w czynnościach opiekuńczych, jak i zabawowych. Z dzieckiem w wieku 15 miesięcy bawi się głównie matka, a w wieku 30 miesięcy — częściej robi to ojciec. Brak innych badań podłużnych, obejmujących populację dzieci w podobnym wieku, nie pozwala na szersze uogólnienie przedstawionych wyników, ale wyniki te zgodne są z dość powszechnym mniemaniem o rosnącym zaangażowaniu ojców w wychowanie wraz z rozwojem dziecka. Po czwarte, podział ról polegający na tym, że opieka nad dzieckiem należy do matki a ojciec głównie bawi się z nim, występuje zaraz po urodzeniu dziecka i 1o niezależnie od tego czy wcześniejsze postawy małżonków wobec ról rodzicielskich były tradycyjne, czy nie (Co-wan i in. 1978).

A zatem role rodzicielskie są wyraźnie zróżnicowane. Specyficzna dla roli matki jest opieka nad dzieckiem, natomiast główny rodzaj aktywności ojca polega na zabawie z nim. Owo zróżnicowanie przejawia się nawet w wykonaniu tak prostych czynności jak branie dziecka na ręce i podnoszenia go. Lamb (1977a) stwierdził, że między rodzicami istnieje wyraźna różnica w powodach, dla których podejmują te czynności. Ojcowie biorą dziecko na ręce głównie pc to, żeby się z nim bawić, natomiast matki robią to w celach opiekuńczych, tzn. by je nakarmić, zmienić mu pieluchę itp. Nic dziwnego, że dzieci reaguje hardziej pozytywnie na bycie trzymanym przez ojców niż przez matki. Podobnie dzieci chętniej podejmują zabawę inicjowaną przez ojca niż przez matkę (Lamb 1977a; Clarke-Stewart 1978). Może to dowodzić, że odmienne doświadczenia będące udziałem dziecka w kontaktach z matką i ojcem są podstawą kształtowania się zróżnicowanych nastawień wobec każdego z rodziców i to już u niemowląt. Być może istotną rolę odgrywa przv tym nie tylko fakt. że ojciec jest głównym partnerem zabawy, ale także i to. że żaba-wy z nim mają nieco inny charakter niż zabawy z matką i dziecko preferuje typ aktywności zabawowej właściwy ojcu.

ZACHOWANIA PRZEJAWIANE WOBEC DZIECKA

Ta część artykułu jest poświęcona charakterystyce konkretnych zachowań przejawianych wobec dziecka przez rodziców. Porównując zachowania matki i ojca w sytuacji kontaktu z dzieckiem, można spróbować odpowiedzieć na dwa pytania:

1.    Czy interakcje matki i ojca z dzieckiem są do siebie podobne czy też wyraźnie się różnią?

2.    Jeśli istnieją różnice, to na czym one polegają (a więc na czym polega specyfika roli każdego z rodziców)?

Odpowiedzi na te pytania mogą pozwolić na analizę doświadczeń, jakie są udziałem dziecka w kontaktach z matką oraz ojcem i w konsekwencji — na określenie specyficznego wpływu każdego z nich na rozwój dziecka.

We wszystkich przytaczanych niżej badaniach stosowana była metoda obserwacji. Jej przedmiotem z reguły były spontaniczne zachowania rodziców i dziecka w nieustrukturalizowanych sytuacjach na terenie domu. W niektórych pracach obserwacja była prowadzona w laboratorium, w mniej lub bardziej ustrukturalizowanej sytuacji zabawy. Ze względu na zróżnicowany wiek dzieci, a także fakt, iż różni autorzy posługiwali się różnymi kodami obserwacyjnymi, wyniki nie są w pełni porównywalne. Można jednak sformułować pewne prawidłowości dotyczące specyfiki zachowań matki i ojca.

Zakres różnic między matką i ojcem

Analiza wyników badań, w których porównywano różnorodne zachowania kierowane przez rodziców do dziecka, prowadzi cło wniosku, iż między matką a ojcom istnieje więcej podobieństw niż różnic. Prawidłowość ta występuje na wszystkich poziomach wieku — od niemowlęcego (Pedersen, Yarrow, Anderson, Cain 1979; Pedersen, Anderson, Cain 1980) przez poniemowlęcy (Belsky 1980; Power 1984). przedszkolny (Bright i Stockdale 1984; Frankel i Rollins 1983) do szkolnego (Bronstein 1984). Przedmiotem obserwacji w wymienionych wyżej badaniach były rozmaite kategorie zachowań (uwzględniano od kilku do kilkunastu kategorii) i z wyjątkiem wyników uzyskanych przez Frankela i Rollinsa (1983) zawsze stwierdzano występowanie pewnych różnic, niemniej jednak liczba podobieństw między matką a ojcem była wyższa niż liczba różnic.

Odmienne wyniki uzyskano tylko w trzech pracach Belsky, Gilstrap i Rovine (1984) analizowali częstość występowania czterech kategorii za-