342,343

Zwrócimy uwagę jedynie na dwie możliwości takich zróżnicowań. 1) Opisy epickie można z pewnego punktu widzenia podzielić na dwie odmiany stylistyczne: opisy, które w sposób sprawozdawczy, rzeczowy i dosłowny prezentują ludzi, tło i sytuacje, oraz opisy zmierzające do subiektywnego przekształcenia zjawisk opisywanych, do podporządkowania ich wyobraźni obserwatora, który przez użycie rozmaitych środków stylistycznych — metafor, porównań itp. nie tyle odtwarza wyglądy zjawisk, co stwarza ich poetycki ekwiwalent. Pierwsze nazwiemy opisami rzeczowymi,drugie opisami poetyckimi.

Wybór jednych lub drugich wynika z wielu względów. Zależą one mianowicie od dominującego w danej epoce stylu wypowiedzi literackiej, od przynależności gatunkowej utworu, od założeń określonej poetyki, wreszcie od indywidualnego talentu i wyobraźni pisarza. I jeden typ opisu, i drugi są historycznie zmienne, często występują w stylistycznym złożeniu. Opisy rzeczowe są najbardziej charakterystyczne dla realistycznej i naturalistycznej prozy powieściowej. Opisy poetyckie natomiast występują często w epickich gatunkach wierszowanych, a także w prozie powieściowej i nowelistycznej zabarwionej lirycznie, gdzie zasadnicza funkcja opisu polega na wywoływaniu określonych nastrojów i napięć emocjonalnych związanych z przeżywaniem krajobrazu. Opisy poetyckie znamy np. z utworów Żeromskiego i Reymonta.

Oto przykład opisu rzeczowego:

Na placu budowy lampy oświetlały z wysoka płytką rozpadlinę: wwkop pod fundamenty. W dole uwijało się kilku ludzi w kombinezonach. Jeden stal pośrodku, zapisując coś w notesie. Co pewien czas machał chorągiewką w stronę ciężarówek podjeżdżających pod paszczę koparki. Potem ziemia wysypywała się na platformę z głuchym, ciężkim szelestem.

(K. Brandys Obywatele)

A oto poetycki opis przyrody:

Był sad. —

Drzewa owocne, zasadzone w rzędy,

Ocieniały szerokie pole; spodem grzędy.

Tu kapusta, sędziwe schylając łysiny,

Siedzi i zda się dumać o losach jarzyny;

Tam, plącząc strąki w marchwi zielonej warkoczu,

Wysmukły bób obraca na nią tysiąc oczu;

Ówdzie podnosi złotą kitę kukuruza;

Gdzieniegdzie otyłego widać brzuch hnrbuza,

Który od swej łodygi aż w daleką stronę Wtoczył się jak gość między buraki czerwone.

(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)

2) Należy także podkreślić, że nie bez znaczenia dla formy stylistycznej opisu jest to, z czyjego punktu widzenia został on dokonany: narratora czy bohatera. Zdarza się, że perspektywy widzenia narratora i bohatera krzyżują, się, co może stwarzać niezwykle efekty stylistyczne, np. w opisach Żeromskiego. Trzeba w każdym razie pamiętać, że opisy różnicują się także ze względu na pozycję obserwatora, którym może być sam narrator, ale którym może być także przedstawiony bohater.

B. Wypowiedzi bohaterów

Wypowiedzi przedstawionych bohaterów w utworze epickim — inaczej niż w dramacie — nigdy nie mają pełnej samodzielności, występują wyłącznie w kontekście narracji, choć w rozmaity sposób mogą się z nią wiązać i przeplatać. Mówiąc o wypowiedziach postaci, mamy na myśli zarówno takie, które są rozwijane przez jednego bohatera (monologi), jak też takie, które są rozwijane przez kilku, co najmniej dwóch bohaterów (dialogi).

Monolog w utworze epickim jest przede wszystkim formą przedstawienia myśli i przeżyć wewnętrznych bohatera. W' utworach dramatycznych — jak zobaczymy — monolog jest wypowiedzią postaci w nieobecności innych bohaterów. Postać ta mówi do siebie, kształtuje jednak swą wypowiedź tak, jak gdyby przemawiała do innego rozmówcy. Monolog pełni w dramacie określoną funkcję: właściwie zawsze jest skierowany do słuchacza (widza), prezentuje mu myśli bohatera oraz jego reakcję na wypadki dramatyczne.

W dramacie monolog jest zawsze wypowiedziany, natomiast w utworze epickim w takiej formie pojawia się bardzo rzadko. W zasadzie mamy tu do czynienia z monologiem wewnętrznym bohatera. Jest on utrwalony w słowach, ale faktycznie nie został wypowiedziany „na glos”. Monolog wewnętrzny jest kształtem językowym myśli i przeżyć bohatera. W jego konstrukcji mogą występować dwie tendencje: z jednej strony dążenie do uporządkowania myśli i przeżyć postaci, do narzucenia im formy w wysokim stopniu komunikatywnej, z drugiej

343