klstidwa114

220 C. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA WIAN

warto jednak zwrócić uwagę, że na południowych obszarach Polski, przylegających do krajów ruskich (które ją posiadają), włościanie zwą Chelidonium majus zniebaspad albo niebospad. Nawiązuje to z jednej strony do znanej średniowiecznej interpretacji nazwy chelidonium^{1 2} jako celidonum (= caeli-donum) to jest 'nieba-dar’, a z drugiej — do owej starej nazwy słowiańskiej, co musiałaby zapewne brzmieć po polsku ³rosopaść (wiemy zaś, że według pospolitych pojęć rosa „pada z nieba“; § 30). Krótko mówiąc, nasz zniebaspad albo niebospad powstał najprawdopodobniej dzięki skrzyżowaniu się zaginionej polskiej nazwy ³rosopaść z fałszywą łacińską celidonum, rozumianą jako 'dar nieba’. Miano celidonum, celidonia opanowało zresztą, dodajmy nawiasem, rozległy obszar Polski i Białorusi³, powodując zanik dawnych nazw miejscowych.

Ślaz zwykły (Malva sp.) oraz prawoślaz (Althaea offici-nalis L.) słyną dzięki swej śluzowatości jako leki łagodzące, gojące, i dzięki niej też otrzymały słowiańską nazwę, znaną nam w.paru różnych postaciach (slezi., s 1 i z te, etc.)^{4 5}. Ludowy ich użytek podobny jest do zastosowania podbiału (§ 166), kuruje się bowiem niemi z jednej strony rany a z drugiej kaszel i t. p.; poza tern jednak bywają używane i przy różnych innych przypadłościach.

Rośliną o bardzo starej i nadzwyczajnie rozpowszechnionej nazwie słowiańskiej jest dalej biedrzyniec³ {Pimpinella sp., w szczególności P. Saxifraga L.), nie odgrywający jednak dziś zbyt wybitnej roli w medycynie ludowej Słowian. Używa się go na południu i północy na bóle narządów jamy brzusznej; na północy — także przeciwko febrze, dla wzmocnienia, jako środek profilaktyczny (ob. § 149) etc.

166. Jedną z dwu przedstawicielek rodziny wargowych, posiadających ogólno-słowiańskie nazwy, jest macierzą duszka czyli macierzanka (Thymus Serpyllum L.). Prastare miano tej rośliny brzmiało ongiś w okresie słowiańskiej spólnoty matere-duśka lub podobnie⁶; jej pierwszy człon może znaczyć tyle có 'macica’; drugi zaś, jak już wiemy, tłumaczy się: 'wonne ziele’ (ob. § 55); całą więc nazwę możnaby oddać w dzisiejszym polskim języku jako 'wonne ziele maciczne’. Ale współczesny użytek obchodzącej nas rośliny o tyle niezbyt zgadza się ze wskazówką etymologii, że stosuje się ją po wsiach w najrozmaitszych przypadłościach, między któremi choroby macicy zajmują stosunkowo mało miejsca. — Nie o wiele chyba mniej od macierzanki słynie po wsiach mięta (Menłha sp.), której ogólno-słowiańska nazwa: męta (wzgl. męty'), została zapożyczona od Rzymian (zapewne za pośrednictwem Germanów). Nie pogardzają lekarze ludowi z południa i północy Słowiańszczyzny także dziewanną⁸ (Verbascum sp.), jednak dawna nazwa tego ziela była, zdaje się, pierwotnie ograniczona tylko do Słowiańszczyzny południowej i zachodniej ^s, a samej rośliny używano też na dość wielką skalę w rybołówstwie⁴^

Szeroko znana jest Yaleriana officinalis L., lek wiejski, służący u Słowian, niektórych Ugrofinów i ludów zachodniej Europy przeciwko przypadłościom nerwowym, bólom serca i różnym innym chorobom. Jej dawna nazwa słowiańska⁶, u nas w Polsce zapomniana, jest do tego stopnia swoista i tak bardzo przypomina co do znaczenia łacińską, że najprawdopodobniej mamy tu przed sobą poprostu stare tłumaczenie ostatniej. Utworzono ją mianowicie z całą pewnością od słowa odoleti 'zwyciężać, przezwyciężać’; co znajduję dokładny odpowiednik w stosunku, łączącym łacińską yaleriana ze słowem valere. (Według przypuszczenia Martina⁶ przytoczoną nazwę łacińską zawdzięczamy nazwisku lekarza rzymskiego Plinjusza Valerianusa).

Z roślin złożonych winny być omówione w tym związku: podbiał, łopian, piołun, wrotycz i oman. Pierwszy z nich, to jest podbiał (Tussilago Farfara L.), otrzymał swą nazwę słowiańską podbćli.¹ ze względu na charakterystyczne srebrzysto-śnieżnobiałe zabarwienie spodniej, kutnerowatej strony liści. Znana jest ta nazwa we wszystkich krajach słowiańskich (choć część dzisiejszych Wielko-i Małorusinów używa innej: „mat i maćecha“). We wszystkich też ³

1

Utworzonej od gr.    'jaskółka⁶ (skąd pośrednio i nasze jaskółcze

ziele).

2

*    Pol. cendalja i t. p., cyncelja, cecelija, dzendzelja; błrs. cyndalej, cilańeej, cyncyleja, cancela (porówn. też lit. cencalyjos).

3

   Kontynuują ją języki: czes., poi., wkrs., bułg., serb.-chorw., słoweń.

¹ Czes. divizna, divizńa, poi. dziewanna (d z i wiz na), błrs. |ivanna, ^evanna; młrs. divyna, dyvyna i t. p.; bułg. divizma; serb.-chorw. di vi-zma; słoweń. div?n.

⁸ Porówn. zresztą, co niżej w § 168 powiedziano ogólnie o wszystkich omawianych tu roślinach.

⁴    O tem patrz w części III (w uzupełnieniach do całego dzieła}.

⁵    Cf. serb.-chorw. odóljen, odóljan i odpowiedniki w językach: słoweń. (tu jednak jako nazwa dla Antirrhinum majrn), slowac., wkrs. (tu jako nazwa różnych ziół), młrs., bułg.

*    Patrz o tem F. Sóhns „Unsere Pflanzen“, r. 1912, str. 136.

⁷ Kontynuują ją wszystkie języki słowiańskie (wyjąwszy może łużycki, dla którego brak mi w tej chwili odnośnych danych).

4

*    Cf. serb.-chorw. slljez, śljez oraz odpowiedniki w językach: stoweń., czes., poi., wkrs.j młrs., bułg.

5

*    Cf. serb.-chorw. bedrinac i odpowiedniki w językach: słoweń., czes., poi., wkrs., błrs., młrs., bułg.

6

Kontynuują ją języki: czes., słowac., poi., błrs. (ostatni jako nazwę dla Ori-ganum vulgare L.), wkrs. (jako nazwę dla różnych ziół), młrs., bułg., serb.-chorw., słoweń. (przykładów patrz w § 55).