klstidwa079

152 l. MOSZYŃSKI: KULTURA LUDOWA SŁOWIAN

jednak i które mianowicie nazwy miesięcy oraz, ewentualnie, skąd i w jakich kierunkach zostały rozniesione w owym późnym okresie (dzięki przedewszystkiem wpływom Kościoła!), o tern może rozstrzygać jedynie historyk lub filolog, mający wgląd do dawnych źródeł pisanych. Obowiązkiem etnografa jest tylko podkreślić wobec tamtych, że z bezwzględną niemal pewnością jakieś nazwy dla miesięcy Słowianie posiadali już przed okresem wędrówek, i że bez ważkich powodów niewolno jest w sposób zdecydowany przyjmować późnych pożyczek a odrzucać możliwość istnienia na takich lub innych obszarach mniej lub więcej jednakowej nomenklatury już w czasach sąsiedztwa wszystkich słowiańskich ludów.

114. W tym związku należałoby jeszcze koniecznie wyjaśnić, skąd pochodzi daleko idąca zbieżność, jaka łączy słowiańskie nazwy miesięczne ze staremi niemieckiemi. Mówiliśmy już o niemieckich odpowiednikach dla słowiańskiego listopada i siecznia; ta zgodność jednak jest mało zajmująca, i nie potrzebujemy tu przypuszczać jakichś wzajemnych zapożyczeń, aby ją zrozumieć; podobnież — gdy chodzi O nasz sierpień i niemiecki t. zw. 'miesiąc żniw’. Gotowiśmy się również zgodzić, że dawne lokalne niemieckie nazwy kwietnia:- 'miesiąc traw’, oraz maja: 'miesiąc kwiatów’ (które, mówiąc nawiasem, zawędrowały z Niemiec aż do Szwecji), powstały niezależnie od. podobnych słowiańskich; choć to już doprawdy zastanawia, jak zastanawia i niemiecka nazwa 'suszący miesiąc’ dla marca wobec słowiańskich, urobionych od sł. sucht 'suchy^{1 2 3 4 5} a oznaczających u Słoweńców, Serbo-chorwatów i na dawnej Rusi również 3. miesiąc. Podane u Miklo-sicha zestawienie: nmc. gwar. Hanffluchet ('10. m.’, dosłownie jakoby 'międlenie konopi⁵) i sł. pazdernikr. (iO. m.’), można zupełnie odrzucić, gdyż przyjęte przez tego autora tłumaczenie nazwy niemieckiej jest błędne. Natomiast prawie niepodobieństwem byłoby wmawiać w siebie odrębne od słowiańskiego pochodzenie takiego prowincjonalnego niemieckiego miana, jak 'miesiąc (owada) czerwca⁵¹ dla czerwca. Niestety, cytując prawie wszystkie ciekawe tu dla nas nazwy niemieckie za M. Nilssonem (1. c. str. 288), nie mogę stwierdzić, z jakich pochodzą prowincyj². A bardzo wartoby to sprawdzić. Jeśli bowiem okaże się, że nazwy w rodzaju Lusemaend 'miesiąc (owada) czerwca⁵ były używane na tych obszarach, gdzie dawniej mieszkali Słowianie, lub w ich całkiem bliskiem sąsiedztwie, — szczególnie zaś jeśli powtarzały się tam całym zespołem 'suszący miesiąc⁵ (marzec), 'miesiąc traw⁵ (kwiecień), 'miesiąc kwiatów⁵ (maj) i 'mie-siąc czerwca’ (czerwiec) — natenczas byłoby całkiem pewne, że zostały przez Niemców zapożyczone od Słowian⁶.

115.    Słownictwo ludowe słowiańskie do ostatnich czasów nie wyzbyło się twórczości w zakresie nomenklatury miesięcy. Świadczą o tern dziesiątki nazw, urobionych mniej lub więcej niedawno a rozmaitością swą żywo przypominających dawniejsze stosunki na terytoriach niemieckich. Przeważną ich większość utworzono od nazw chrześcijańskich świąt czy od imion znaczniejszych świętych, których dzień przypada w obrębie danego miesiąca. Są jednak także liczne terminy, nawiązujące po dawnemu do zmian, zachodzących w przyrodzie, lub do zajęć i t. p. człowieka. Pierwsze, do których należy taka np. bułg. mala-Bogorodica (9. miesiąc) albo słoweń. ivanj-śćak (6. m.) czy też poi. gromnicznik (2. m.), wkrs. V a sil je v me-śac (1. m.), są tu dla nas mało zajmujące. Jako przykłady dla drugich wymienię słoweń. kozoprsk (10. m.; w tym czasie odbywa się ruja kóz), młrs. kazybrid, kazydoroha (dosłownie 'psujący brody’, 'psujący drogi’, odnoszone do miesięcy, rozpoczynających lub kończących.zimę, t. j. do grudnia i lutego), wkrs. rośenik (5. m.⁷; rosa 'rosa’), groznik (7. m.; groza 'burza’), graznik (10. m.; graź 'błoto’). Wreszcie typ trzeci niech nam zilustrują: bułg. brane-kuku-ruz (10. m.), sejać (9. m.), młrs. koseń, sinokos (7. m.), wkrs. syńcTebnik (10. m.; svad’ba 'wesele’), słoweń. kręsnlk (6. m.; kres 'sobótkowe ognisko’). Najwięcej jest takich nazw, o ile mi wiadomo, u Słowian bałkańskich oraz w regjonie karpackim włącznie z przyległem terytorjum zachodniej Małorusi (w dorzeczu Dniestru i t. d.). W Polsce, wyjąwszy kresy karpackie z jednej a pomorskie z drugiej strony, brak ich zupełnie (a przynajmniej nie posiadam stąd o nich żadnej wiadomości, choć kwestjonarjusz 1930 r. obejmował m. i. nomenklaturę miesięcy). Na Białorusi są nader skąpe, gdyż tam nieomal niepodzielnie panują kalendarzowe nazwy polskiego i rosyjskiego pochodzenia. Wreszcie Wielkorus, o ile się dotychczas orjentuję, przedstawia się pod obchodzącym nas względem bodaj równie ubogo jak rdzenna Polska, a przynajmniej — w stosunku do zajmowanego przez nią obszaru — niewiele od tamtej lepiej.

116.    Dopóty dopóki dany lud nie zdobędzie się na systematycznie uporządkowaną rachubę czasu w rodzaju naszej współczesnej lub do niej w zasadzie podobnej, miesiące, tak czy inaczej ponazywane,

1

Lusemaend, gdzie Luse- jest to, jak się przyjmuje, najprawdopodob

2

niej dzisiejsza niemiecka Schildlaus 'owad czerwiec⁵.

3

* O. Ebner, traktujący o nazwach alemańskich, ich nie wymienia; pracy K.

4

Weinholda „Die deutschen Monatsnamen" (Halle, 1869), na którą się powołuje Nils-

5

son, nie mam pod ręką.

6

Np. od Słowian połabskich, dla których, sądząc z poziomu ich religijno-po-litycznej organizacji, ustalone nazwy miesięcy musiały mieć duże znaczenie. — Oczywiście trzeba się też liczyć z ewentualnym kierunkiem pożyczki od Niemców do Słowian, ale ten wydaje mi się w danym wypadku dość mało prawdopodobny; przeciwko niemu przemawia bowiem ograniczony naogół zasiąg nazw, o które chodzi, w świecie germańskim a ich dawność i wielkie rozpowszechnienie w słowiańskim.

7

* Porówn. serb.-chorwacką nazwę z ub. wieku: rosnyak ^e5. m.’.