348,349

na nieznaczne przejście od analizy jego przeżyć wewnętrznych do opisu zachowania się w jakiejś sytuacji. Jest jednym słowem precyzyjnym instrumentem stylistycznym służącym wszechstronnej analizie psychologicznej. Pisarze współcześni w bardzo szerokim zakresie posługują się tą formą. Z polskich autorów należy tu wymienić Stefana Żeromskiego, Juliusza Kadena-Bandrowskiego, Zofię Nałkowską, Tadeusza Brezę.

Mówiliśmy już wyżej, że począwszy od powieści naturalistycznej odbywa się proces ograniczania wszechwiedzy narratora o przedstawionym święcie. Narrator ów coraz bardziej zbliża się poziomem swojej świadomości do bohatera. Wraz z tym ograniczeniem wszechwiedzy narratora coraz większe znaczenie zyskuje punkt widzenia postaci przedstawionych, który narrator zaczyna respektować i — co więcej—wprowadzać do swojej własnej relacji o święcie przedstawionym (por. prozę amerykańską, zwłaszcza utwory Faulknera). Jednym ze skutków stylistycznych tego stanu rzeczy jest właśnie szerokie rozpowszechnienie mowy pozornie zależnej. Forma ta zbliża narratora do bohatera, umożliwia ścisłe powiązanie ich punktów widzenia w jednolitym kształcie stylistycznym.

Przechodzimy obecnie do dialogów w utworach epickich. Wszystko, co zostało wyżej powiedziane na temat sposobów przytaczania przez narratora monologów, odnosi się również w dużym stopniu do rozmów bohaterów.. Dialogi nie są nigdy całkowicie samodzielne, występują w kontekście narracji, która stwarza dla nich określone tlo, rysuje okoliczności, w jakich mają miejsce, oraz opisuje zachowanie się rozmówców i ich wygląd. Wszystkie te elementy składają się na jakiś fragment przebiegu fabularnego. Ten fragment fabuły, w którym osadzony jest bezpośrednio dialog bohaterów, nazywamy sytuacją dialogową.

Każdy dialog, a więc dwustronna wypowiedź językowa (wymiana replik), wyrasta z określonej sytuacji fabularnej, w obrębie której znajdują się aktualnie bohaterowie. Sytuacja ta najczęściej prezentowana jest przez narratora w opowiadaniu i w opisie, ale częściowo mogą ją także charakteryzować rozmawiające postacie.

Najbardziej wyraziście wyodrębniają się z kontekstu narracji przytoczenia dialogów w mowie niezależnej. Narrator przytacza wypowiedzi rozmawiających niejako dosłownie, dając im taką formę, jaką rzeczywiście posiadałyby w rozmowie. Uniezależnia w ten sposób dialog od nacisku narracji. Łącznikiem pomiędzy opowiadaniem a wypowiedziami postaci są najczęściej słowa takie, jak rzeki, powiedział, mówił, odrzekł, odpowiedział itp. Za pomocą tych stów narrator komunikuje, że dopuszcza do giosu bohaterów, sam zaś usuwa się w cień. Podczas trwania rozmowy udziela sobie głosu jedynie po to, by wskazać kolejnego rozmówcę lub by wtrącić jakieś uwagi na temat okoliczności dialogu, zachowania się bohaterów czy też Wyjaśnić omawiane przez nich kwestie nie dość jasne dla czytelnika.

Podano sandacza, którego Wokulski zaatakował nożem i widelcem. Panna Floren-tyna o mało nie zemdlała, panna Izabela spojrzała na sąsiada z pobłażliwą litością, a pan Tomasz... zaczął takż.e jeść sandacza nożem i widelcem. „Jacyścic wy głupi” — pomyślał Wokulski czując, żc budzi się w nim coś, niby pogarda, dla tego towarzystwa. Na domiar (xłezwala się panna Izabela, zresztą bez cienia złośliwości:

—    Musi mnie papa kiedy nauczyć, jak się jada ryby nożem.

Wokulskiemu wydało się to wprost niesmaczne. „Widzę, że odkocham się tu przed końcem obiadu”... rzekł do siebie.

—    Moja droga — odpowiedział pan Tomasz córce — niejadanic ryb nożem to doprawdy przesąd... Wszak mam rację, panie W'okulski?

—    Przesąd?... nie powiem — rzeki Wokulski. — Jest to tylko przeniesienie zwyczaju z warunków, gdzie on jest stosowny, do warunków, gdzie nim nie jest.

Pan Tomasz aż poruszy! się na krześle.

Anglicy uważają to prawic za obrazę... — wydeklamowala panna Florentyna.

—    Anglicy mają ryby morskie, które można jadać samym widelcem, nasze zaś ryby ościste może innym sposobem...

—    O, Anglicy nigdy nie lamią form — broniła się panna Florentyna.

—    Tak — mówii Wokulski — nic lamią form w warunkach zwykłych, ale w niezwykłych stosują się do prawidła: robić jak wygodniej. Sam zresztą widywałem bardzo dystyngowanych lordów, którzy baraninę z ryżem jedli palcami, a rosół pili prosto z garnka.

Lekcja była ostra. Pan Tomasz przysłuchiwał się jej z zadowoleniem, a panna Izabela prawie z podziwem.

(B. Prus Lalka)

Cytowany fragment pokazuje, jak dialogi w utworach epickich wiążą się ściśle z określoną sytuacją dialogową, rysowaną przez narratora. Opowiadacz nie tylko wskazuje, kto aktualnie zabiera głos, ale także wyjaśnia, jak się zachowują rozmówcy, co myślą, jak się odnoszą do innych osób uczestniczących w rozmowie, informuje, jakim tonem replika została wypowiedziana.

Niekiedy narrator zarysowuje tylko okoliczności rozmowy, a następnie daje pełną swobodę mówiącym bohaterom, ograniczając się jedynie do wskazania, kto zabiera głos. Kiedy indziej znów element narracji towarzyszący rozmowie ulega znacznemu rozbudowaniu.

349