43 (149)

się w pracę, która ją całkowicie pochłania), jak też tego, co ma miejsce w teraźniejszości (np. „wkraczający w smugę cienia” mężczyźni poszukujący młodszych partnerek seksualnych dla potwierdzenia własnej atrakcyjności, chory przyjmujący lekarstwa, młody człowiek sięgający po narkotyki czy alkohol dla „odsunięcia od siebie” aktualnych problemów życiowych, z którymi nie potrafi sobie poradzić). Działania, o których mówimy mogą także służyć niedopuszczeniu lub zapobieganiu przyszłym zagrożeniom (np. uprawianie sportu czy zmiana diety dla uniknięcia chorób serca, odkładanie pieniędzy w banku „na czarną godzinę” itp.). Bezpośrednie działania służące opanowaniu stresu mogą być skierowane zarówno na otoczenie (np. walka z napastnikiem na ulicy), jak i na siebie samego (np. przyjmowanie lekarstw w czasie choroby). Zarówno zmiany dokonane w otoczeniu, jak i zmiany w samym człowieku mogą zmienić stresującą sytuację na lepszą.

Zdaniem Lazarusa niekiedy powstrzymanie reakcji czy brak działania mogą przynieść więcej korzyści i okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie z sytuacją stresową niż to, co mielibyśmy ochotę zrobić. Przypomnijmy sobie przykład, który już poznaliśmy omawiając stres w ujęciu H. Selye. Jeżeli jakiś przechodzień (cierpiący na chorobę wieńcową serca lub nadciśnienie) zamiast ominąć niegroźnego dla innych ludzi pijaka próbuje go atakować słownie lub fizycznie, to w konsekwencji może doznać ataku serca lub udaru mózgu. Tak więc niewłaściwie wybrany w określonej sytuacji sposób zachowania może okazać się szkodliwy i spowodować poważne następstwa (w podanym przykładzie należało raczej powstrzymać się od reakcji).

Podobnie wtedy, gdy nasz partner okazuje zdenerowa-nie i jest w stosunku do nas niegrzeczny. Wtedy lepiej powstrzymać się od okazania złości niż ryzykować długie, pełne napięcia „ciche dni” (oczywiście wybór zachowania nie zawsze jest możliwy, ponieważ nie zawsze potrafimy opanować gniew czy złość w imię innych wartości, takich jak zachowanie zdrowia czy dobrych stosunków z partnerem). Czasem to sytuacja nie pozwala na wybór sposobu zachowania.

Z grupy bezpośrednich działań służących opanowaniu stresu wyłączone zostały procesy poznawcze, gdyż zdaniem Lazarusa tworzą one odrębną grupę tzw. wewnątrzpsychicz-nych metod zaradczych. Obejmuje ona bardzo zróżnicowane sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się np. poprzez zaprzeczanie („nie wierzę, że to prawda”, „to nie może być prawda ) czy pozorowanie reakcji (sposób zachowania przeciwny do rzeczywiście przeżywanych uczuć, „udawanie”, „nadrabianie miną”), jak też służą one unikaniu zagrożenia i oddzieleniu się od niego np. poprzez wycofanie się, racjonalizację (przyjęcie pozornie rozsądnego wy tłumaczenia własnego działania, które ma w rzeczywistości inne przyczyny, „wytłumaczenie się przed samym sobą”) czy intelek-tualizację (nadmiernie logiczne analizowanie, rozważanie tego co nam zagraża).

Wszystkie te metody mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, gdyż redukując przykre emocje, poprawiają nasze samopoczucie, nie zmieniają jednak obiektywnej relacji człowiek-środowisko (czyli nie zmieniają samej sytuacji stresowej). Podobnie jak bezpośrednie działania także i te metody mogą służyć przezwyciężaniu skutków dawnych zdarzeń czy sytuacji np. poprzez ich ponowną interpretację („teraz patrzę na to inaczej”), albo aktualnych (oceniamy, że „ta sytuacja nie jest wcale taka groźna”), albo wreszcie możemy podjąć próbę uniknięcia konsekwencji przyszłych zdarzeń (mówimy np., że „nie zależy mi na zdaniu tego ^egzaminu po to, aby w razie niepowodzenia przeżyć mniejszy stres). Wykorzystując te sposoby radzenia sobie ze stresem, możemy znowu koncentrować się albo na sobie, oce-

83