4 (287)

mokracji wtedy, gdy przyjmuje, iż tożsamość narodowa, dokładnie określona biograficznie i historycznie, jest jedyną formą akceptowanej tożsamości członków organizacji państwowej, a wszystkie inne identyfikacje i wewnętrzne zróżnicowania nie są prawomocne. Zagraża to idei pluralizmu, demokratycznego otwarcia na różnice. Skrajni nacjonaliści u władzy tłumią różnorodność wewnątrz własnego narodu. A jeżeli brakuje różnorodności, demokrację trudno odróżnić od dyktatury mas” (Calhoun, 1997, s. 256).

Znajdujemy też w literaturze tezę, iż zmonopolizowana (uznawana za jedyną dopuszczalną, określoną przez specyficzne symbole i wartości) tożsamość narodowa, podobnie jak każda inna silna tożsamość, utrudnia akceptację podstawowej demokratycznej zasady rządów większości (por. Bar-Tal, 1997). Historyk idei, A. Walicki, pisze: „[...] ludzie o mocnej tożsamości narodowej nie przyjmą (akceptująco) wyników głosowania powszechnego. Uznają to za »me-chaniczną większość«, wyraz poglądów »przypadkowego społeczeństwa«, jak wyrażano się w Polsce” (Walicki, 2000, s. 8).

Orientacje narodowe jednostek: nacjonalizm i patriotyzm

Czwarta konceptualizacja nacjonalizmu odnosi się do społeczno-politycznych orientacji (czasem mówi się o postawach) jednostek. Takie odniesione do jednostki rozumienie nacjonalizmu jest najbardziej psychologiczne. Pozwala ono lepiej zrozumieć także trzy poprzednie: przecież zarówno ideologie, jak i ruchy polityczne oraz organizmy państwowe tworzą ludzie. Nacjonalistyczni ideolodzy i politycy mają swoich zwolenników i przeciwników. Podstawową kwestią staje się więc to, jacy ludzie i dlaczego akceptują lub odrzucają pewne idee dotyczące własnego narodu.

Nacjonalizm jako społeczno-psychologiczna orientacja jednostki wobec narodu jest przedmiotem studiów empirycznych. Jednak konceptualizacja tej orientacji jest różna w poszczególnych badaniach; co więcej, rozmaite wymiary tej orientacji są też rozmaicie nazywane przez różnych autorów.

Najczęściej mierzone wymiary indywidualnej orientacji wobec narodu są następujące:

•    pragnienie powstania oddzielnego, niezależnego państwa narodowego i/łub satysfakcja z jego powstania czy istnienia (Bar-Tal, 1993; Gellner, 1983);

•    dążenie do utrzymania grupy „etnicznie czystej”, maksymalnie homogenicznej (Blommaert, Verschueren, 1992); nawoływanie do „narodowej, homogenizacji” (lub jej akceptacja) poprzez siłową asymilację „innych”, ich deportację, czy nawet zabijanie (Koch, 1993);

•    postawa narodowej dominacji; ksenofobia, obawa przed „obcymi”, którzy są pod różnymi względami gorsi niż „swoi” (Kostcrman, Feshbach, 1989; Poppe, 1998);

•    etnocentryzm, czyli ocenianie własnej grupy jako cnotliwej i lepszej niż grupy obce (out-groups) (Levine, Campbell, 1972); poczucie narodowej wyższości (Zajac, 1993; Skarżyńska, Poppe, 1997).

Od kilkudziesięciu lat toczy się w naukuch społecznych spór o to, czy postawy poszczególnych jednostek wobec narodu różnią się jedynie nasileniem akceptacji wyżej wymienionych elementów orientacji nacjonalistycznej, czy też można wyodrębnić w tej sferze postawy różne jakościowo. Najczęściej rozróżnia się postawy (lub szerzej: orientacje) nacjonalistyczne i patriotyczne (zwykle określane prościej jako nacjonalizm i patriotyzm). Kryteria tego rozróżnienia są rozmaite. Najwcześniej wskazywano na różne źródła obu tych rodzajów postaw. Na przykład Chadwick (1945) sądził, iż patriotyzm ma swoje źródła w miłości do domu, w pragnieniu zachowania i ochrony swęjego miejsca na świecie. Nacjonalizm natomiast inspirowany jest-jego zdaniem - przez opozycję czy wrogość wobec osób, rzeczy i spraw, które są obce czy niezrozumiałe. Ib bardzo ciekawe rozróżnienie, sugerujące różne mechanizmy rozwoju tych postaw, jak dotąd nie mające wsparcia empirycznego.

Innym kryterium rozróżnienia nacjonalizmu i patriotyzmu jest ich przedmiot czy obiekt. I tak, na przykład Connor (3993) twierdzi, iż obiektem nacjonalizmu jest własna grupa narodowa, podczas gdy obiektem patriotyzmu -własne państwo. Brak jednak argumentów empirycznych na rzecz tego rozróżnienia. Inni autorzy dowodzą, iż to dla nacjonalistów posiadanie własnego, niezależnego państwa (zwykle etnicznie jednolitego) i jego ochrona jest istotniejsze niż dla patriotów, którzy żyjąc w państwach wielonarodowych, wspierają je i czują się z nimi związani emocjonalnie (Adam, 1990; Bar-Tal, 1993).

Pewne wsparcie empiryczne ma pogląd, iż patriotyzm jest zjawiskiem prostszym, bardziej jednowymiarowym niż nacjonalizm. Afekt, sentyment czy przywiązanie (do kraju i/lub narodu) jest niemal jedynym wymiarem patriotyzmu, natomiast postawy nacjonalistyczne mają co najmniej dwa wymiary: miłość do własnego kraju/narodu oraz wrogość wobec innych krajów i łudzi z nich pochodzących (Doob, 1964; Bar-Tal, 1993).

Poważne wsparcie empiryczne ma pogląd, iż nacjonalizm i patriotyzm różnią się nie tylko treścią przekonań, ale i emocjami. Postawa patriotyczna to przywiązanie do własnego narodu, przejawiające się jego umiłowaniem i dumą z własnej narodowej tożsamości. Postawa nacjonalistyczna to poczucie wyższości własnego narodu, rywalizacja z innymi narodami uznanymi za gorsze, które trzeba „odseparować”, „kontrolować”, „zdominować”, a nawet zniszczyć. Patriotyzm jest postawą „włączającą” (inclusive)_y integrującą ludzi, podczas gdy nacjonalizm jest postawą etnocentryczną i „wyłączającą" (exclusive) „innych” czy „obcych” (Feshbach, 1993; Hagendoom, 1993).

Badania empiryczne prowadzone w różnych krajach dowodzą, iż obie wyżej opisane postawy: patriotyzm i nacjonalizm (określany czasem jako „negatywny patriotyzm”; por. Bar-Tal, 1997; Hagendoom, 1993) są względnie niezależne, układają się w umysłach ludzi jako słabo powiązane syndromy przekonań i emocji; mają także odmienne uwarunkowania i rozmaite korelaty. Okazało się, iż nacjonalizm pozytywnie koreluje z rasizmem,    faszy

stowskimi, akceptacją przemocy w stosunkach międzynarodowych, podczas gdy patriotyzm nie koreluje z żadną z wymienionych postaw (Kosterman, Fesh-bach, 1989; Dekker, Malova, 1994). Inni badacze wykazali związek postawy nacjonalistycznej z prawicową orientacją polityczną (preferencjami partyjny

mi