393

Kultura narodowa (lata czterdzieste i pięćdziesiąte) 395

Człowiek był wolny jedynie wtedy, gdy wyzwalał się od mocy innych niż siły boskie: spod panowania siły kapłanów, strachu i dominacji wartości społecznych, ludzkich pragnień i dążeń.

Wśród zasad, które należało wysnuć z Koranu była - twierdził - zasada wzajemnej odpowiedzialności ludzi w ramach społeczeństwa. Chociaż istoty ludzkie są w oczach Boga w zasadzie równe, to jednak realizują różne zadania w zależności od pozycji zajmowanej w społeczeństwie. Mężczyźni i kobiety są duchowo równi, lecz wypełniają różne funkcje i obowiązki. Również władcy mają szczególne powinności: ich zadaniem jest wspieranie praworządności, stosowanej rygorystycznie po to, by chronić ludzkie prawa i życie; narzucać moralność. Do nich należało utrzymanie społeczeństwa sprawiedliwości. To zakładało zachowanie prawa własności, pod warunkiem że będzie ona wykorzystana z pożytkiem dla społeczeństwa: bogactwa nie powinno się przeznaczać na luksusy albo lichwę ani też wydawać w niegodny sposób; trzeba je opodatkować z korzyścią dla społeczeństwa; wszystko, co jest konieczne do życia we wspólnocie, nie może być opanowane przez jednostki, lecz powinno stać się wspólną własnością. Dopóki władcy podtrzymywali społeczeństwo sprawiedliwości, winno się im okazywać posłuszeństwo; jeśli jednak zaprzestaną tego, zasada posłuszeństwa też przestaje obowiązywać. Wspaniałym wiekiem sprawiedliwości muzułmańskiej były pierwsze lata islamu. Potem władcy nie akceptowani przez lud przynosili kolejne nieszczęścia na społeczność islamu. Prawdziwe muzułmańskie społeczeństwo można odtworzyć tylko w wyniku stworzenia nowej mentalności, do czego potrzebna jest odpowiednia edukacja.

W Egipcie i w innych krajach przywódcy takich ruchów byli zwykle ludźmi dobrze wykształconymi i mającymi wysoką pozycję społeczną. Jednak ich zwolennicy wywodzili się głównie z niższych warstw, należeli do osób, które otrzymały raczej edukację arabską, niż angielską czy francuską, zajmowali pośrednie pozycje w społeczeństwie miejskim, ale żyli w izolacji od wyższych klas. Dla nich tego typu ruchy tworzyły moralne podstawy do życia we współczesnym świecie. Stanowiły system zasad odnoszących się do wszelkich społecznych problemów i dostępnych dla wszystkich mężczyzn i kobiet, inny niż islam świętych i świątyń, który z natury był związany z określonym miejscem i ograniczoną grupą. Były zatem odpowiednie dla społeczeństwa, w którym działania socjalne i polityczne rozciągały się na wszystkich i mogły nawet wykraczać poza granice danej społeczności, by objąć swoim zasięgiem cały świat islamu.

Wciąż istniały znaczne warstwy społeczne niezaangażowane na większą skalę w nowe życie. Dla wieśniaków i miejskiego proletariatu wywodzącego się z wiejskiej migracji, grób lokalnego świętego nadal odgrywał swoją rolę jako ucieleśnienie pewności, że życie ma znaczenie. Dla wiejskich migrantów w miastach wielkie miejsca pielgrzymek - Maulaj Idris w Fezie, As-Sajjida Zajnab