54

cją (realne). Zmiany w obu tych rodzajach zachowań nie przebiegają jednakowo. Należy więc analizować je oddzielnie.

W szerszych kolumnach zapisujemy zachowanie się dzieci, a w wąskich umieszczamy symbole kategorii, którym przyporządkowujemy daną jednostkę zachowania. Jednostką zachowania nazywamy każdą najkrótszą wypowiedź lub zachowanie niewerbalne, które stanowiło pewną całość. Może to być kilka zdań (wypowiedzianych przez dziecko jednym ciągiem) o jednakowym zabarwieniu emocjonalnym, jedno zdanie lub nawet pojedyncze słowo oraz każde zaznaczone w protokole zachowanie niewerbalne trwające bez przerwy dłużej lub krócej.

A oto lista kategorii, którym przyporządkowujemy kolejne jednostki zachowania, aby następnie symbole tych kategorii zaznaczać w odpowiednich miejscach protokołu:

Af— agresja fizyczna — bicie, odbieranie siłą, grożenie biciem, zachęcanie do bicia, wiązanie, niszczenie cudzych rzeczy, „przestraszanie” itp.

As — agresja słowna — kłótnie, wyśmiewanie się, dokuczli-wość słowna, przezywanie.

S — skarżenie — grożenie skarżeniem, propozycja skarżenia.

R — stosowanie kary za przewinienie (z wyjątkiem kary fizycznej), propozycja zastosowania kary, wypowiedzi typu „Nie bawię się za to z tobą”.

Pa — pochwała agresji — wypowiedzi świadczące o przekonaniu, że zachowanie agresywne, które wystąpiło, jest dobrym rozwiązaniem problemu, zgoda na wspólne zachowanie agresywne.

E — zachowanie egoistyczne — zwroty:,,Co mnie to obchodzi, ja chcę...”, „Idę się bawić, a ty sobie pracuj...”, „Dobrze ci tak, za to, że byłeś taki”.

N — zachowanie naturalne — wypowiedzi będące powtórzeniem podanej treści historyjki, wypowiedzi informujące o faktach, prośba o informację.

Ka — krytyka agresji — wypowiedzi potępiające zachowanie agresywne, jako nie prowadzące do celu, nie rozwią-żujące problemu, odrzucenie zachowania agresywnego, przeciwstawienie się, brak zgody na wspólne zachowanie agresywne.

G — zwroty grzecznościowe — np. dziękuję, proszę, nie szkodzi, przepraszam.

W — wyjaśnianie problemu — szukanie przyczyny zaistniałego konfliktu, przewidywanie danych zachowań.

Pp — pochwała zachowania pozytywnego społecznie — uznanie zachowania pozytywnego społecznie jako dobrego do rozwiązania problemu.

Z — zgoda — akceptacja zachowania społecznie pozytywnego, wspólne wykonywanie pozytywnego społecznie zadania, podporządkowanie się w tym zakresie.

I— inicjatywa zachowania pozytywnego społecznie — wysuwanie propozycji społecznie pozytywnego rozwiązania konfliktu.

Bezwzględnie, już od pierwszego dnia zajęć trzeba stworzyć atmosferę sprzyjającą swobodnemu zachowaniu się dzieci. W przeciwnym przypadku zachowania społecznie nieaprobowane, agresywne mogą być przez dzieci początkowo, a nawet stale hamowane w obecności prowadzącego terapię. Może także zdarzyć się tak, iż po początkowym okresie zahamowania liczba tych zachowań wzrośnie. Wówczas dopiero okres maksymalnego wzrostu liczby zachowań agresywnych należy potraktować jako początek terapii.

Pierwotne zmniejszenie się przejawów agresji nie oznacza jeszcze, że nasze działanie zostało uwieńczone sukcesem. Ten moment musimy traktować jako początek uczenia się nowych akceptowanych przez grupę zachowań. Terapia powinna trwać tak długo, aż będzie można zauważyć zmiany w zachowaniu się dzieci poza inscenizacją, a nawet nieco dłużej, aby nowe wzory zachowań mogły ulec chociaż częściowemu utrwaleniu. Orientacyjny czas trwania zajęć terapeutycznych to 30 spotkań prowadzonych intensywnie — najlepiej codziennie. Organizow-anie zajęć mniej niż trzy razy w tygodniu raczej nie będzie skuteczne bądź też

99