54

Rozdział X

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Tadeusz Pilch

Grupa w refleksji pedagogicznej. Odmienność narodzin i funkcji grup pierwotnych i celowych. Efektywność wychowawcza grupy. Struktura i mechanizmy działania grup. Kryzys pokolenia czy kryzys instytucji?

Kontekst historyczny

Grupa jako zjawisko społeczne jest obecna w refleksji człowieka od czasów Arystotelesa. Przy okazji tworzenia koncepcji i teorii państwa Ary- j stoteles w Polityce metodą porównań i opozycji buduje model grupy mniejszej: gminy lub rodziny. Doszukując się analogii i przeciwieństw grupy \ wielkiej - państwa i grup małych określa strukturę i główne funkcje rodziny jako najmniejszej komórki społecznej. Natomiast w Etyce Nikomachejskiej ustala fundamentalną zasadę istnienia grupy, tej małej - rodzinnej, jak i tej wielkiej - państwa. Jest nią więź przyjaźni łącząca członków jakiejkolwiek zbiorowości, która kwalifikuje się do miana zorganizowanej społeczności. Socjologia przełomu XIX i XX wieku stworzyła pełną i zróżnicowaną teorię grup społecznych. Daleko odbiegła od ustaleń pojęciowych i strukturalnych Arystotelesa. Nie zanegowała wszelako „przyjaźni” - jako podstawowej, konstytutywnej właściwości grupy odkrytej przez wielkiego Stagirytę.

Geneza

Wychowawczy i psychologiczny kontekst pojęciowy „grupy” pojawił się w refleksji pedagogów wcześniej nim pojęcie to weszło w obszar zainteresowania badawczego i analitycznego socjologów. Socjologia skierowała swoje zainteresowania na grupę pod koniec XIX w., kiedy to rozszerzyła tradycyjne rozumienie społeczeństwa globalnego na polimorficzny charakter zbiorowości ludzkich o zróżnicowanej genezie, strukturze, wielkości i funkcjach. Ten polimorficzny obiekt analiz nazwano grupą, dla oznaczenia różnorodnych zbiorowości społecznych.

Dla myśli pedagogicznej „odkrycie” społecznego charakteru wychowania przez Emila Durkheima (1858-1917), jego analizy grupy pierwotnej były nie tyle przełomowe, co niezwykle ożywcze i płodne w konsekwencje teoretyczne i praktyczne. Należy przecież pamiętać, że J.H. Pestalozzi (1746-1827) niemal sto lat wcześniej, głosił środowiskowe i społeczne uwarunkowania procesu wychowawczego. Niemal równolegle do J.H. Pestalozziego w Anglii

11A

działa Robert Owen (1771-1858). Jego pionierskie przedsięwzięcie „Nowa Instytucja” - rodzaj społecznego eksperymentu, miała udowodnić, że los jednostki kształtują warunki jej życia. A co ważniejsze, że warunki te można i należy świadomie kształtować. Myśl ta odżyła w koncepcjach Paula Ber-gemanna (1862-1946), Heleny Radlińskiej (1879-1954) i innych pedagogów początku XX w. Stała się fundamentalnym elementem myślenia pedagogów społecznych. Świat człowieka trzeba budować jego siłami w imię jego ideałów - podsumowała tę ideę H. Radlińska. Praktyka społeczna zostaje wzbogacona o celowo organizowane instytucje i placówki wychowawcze i opiekuńcze kompensujące lub wspomagające naturalne otoczenie dziecka w procesie społecznego wychowania.

Stowarzyszenia i związki młodzieży artykułują swoje praktyczno-wycho-wawcze funkcje. Opieka z czynności charytatywno-sakralnej przemienia się w racjonalną działalność wychowawczą. Pedagogika społeczna, która narodziła się jako odrębny nurt refleksji w drugiej połowie XIX wieku, na jego przełomie uzyskuje doniosłe teoretyczne inspiracje, które wpłyną twórczo na rozwój badań oraz instytucjonalny i czynnościowy obraz środowiska życia człowieka.

Te przeobrażenia myśli pedagogicznej oraz praktycznego i instytucjonalnego pejzażu środowiska wychowawczego są doskonałym świadectwem na związki pedagogiki z innymi dyscyplinami. Wszak to właśnie rozwój socjologii, biologii, antropologii i innych nauk przyrodniczych odmienił oblicze pedagogiki i w znacznym stopniu psychologii.

Niejasności pojęciowe

Od badań i koncepcji E. Durkheima oraz F. Tónniesa rozpoczęła się też swoista eksploracja refleksji i badań nad rolą grupy w procesie wychowania.

War link istnicn i<

Szczególną postacią grupy w rozumieniu pedagogicznym są grupy rówieśnicze. Nazwa grupy rówieśniczej odnosi się w pierwszym rzędzie do grup dziecięcych i młodzieżowych. Ale nie jest to uprawnione ograniczenie. Każdy człowiek tkwi niemal przez całe życie w kręgu jednej lub wielu grup rówieśniczych. Rówieśnictwo oznacza wprawdzie pewną względną równość wieku, ale konotacja tego pojęcia zawiera znacznie więcej charakterystycznych treści nazwy grupy rówieśniczej. Mieszczą się w niej przede wszystkim dwie cechy konstytutywne: „TSnniesowska wspólnota” i arystotelejska przyjaźń. Jest to więc organizm społeczny wyróżniony spośród innych nie ze względu na cechę demograficzną — wieku, lecz ze względu na typ więzi, bliskie, nacechowane wzajemną aprobatą uczestnictwo. Jest to więc najczęściej grupa pierwotna, aczkolwiek mogą i występują bogate formy instytucjonalne grup rówieśniczych np. organizacje młodzieżowe, które mają charakter grup wtórnych, celowych.

Wybitny teoretyk i badacz grup pierwotnych Charles H. Cooley tak oto definiuje pojęcie tej zbiorowości:

PS