5

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO

Zdarza się, że okoliczniki określają przymiotniki lub przysłówki, oznaczają wówczas stopień właściwości jakiejś cechy, np.: bardzo ładna piosenka.

Najczęściej spotykamy następujące rodzaje okoliczników:

•    czasu - odpowiada na pytania: kiedy? jak długo? w jakim czasie? dopóki?, np.:

Jutro wrócę do domu.

Deszcz pada od wczoraj.

•    miejsca - odpowiada na pytania: gdzie? dokąd? skąd? którędy?, np.: Mieszkam w Poznaniu.

Idę przez las.

Wracam z kościoła.

•    sposobu - odpowiada na pytania: jak? w jaki sposób?, np.:

Idę szybko.

Zachowuj się grzecznie.

•    stopnia - odpowiada na pytania: jak? jak bardzo? w jakim stopniu?, np.:

Idę dość szybko.

Anka jest bardzo uprzejma.

•    celu - odpowiada na pytania: po co? w jakim celu?, np.:

Idę do sklepu po bułki.

Przyszedł prosić o pomoc.

•    przyczyny - odpowiada na pytania: dlaczego? z jakiej przyczyny? z jakiego powodu?, np.:

Marta była blada ze strachu.

Dzięki tobie udało mi się wyzdrowieć.

•    warunku - odpowiada na pytania: pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?, np.:

W razie chłodu włóż kurtkę.

•    przyzwolenia - odpowiada na pytania: mimo co? mimo czego? wbrew czemu?, np.:

Nie zrezygnowałam mimo słabych wyników.

_ ZWIĄZKI WYRAZÓW W ZDANIU

POJEDYNCZYM_

Wyrazy w zdaniu łączą się ze sobą pod względem znaczenia oraz formy gramatycznej. Właściwie każde zdanie, które składa się z kilku wyrazów, możemy podzielić na grupy (zazwyczaj dwuwyrazowe), które się ze sobą wiążą. Między wyrazami w grupach możemy postawić pytanie. Spójrzmy na przykład:

Mała Ania wyjeżdża jutro w góry.

Ania (co robi?) wyjeżdża Ania (jaka?) mała wyjeżdża (kiedy?) jutro wyjeżdża (gdzie?) w góry

Wśród wyróżnionych grup wyrazów mamy nadrzędne, określane: Ania, wyjeżdża oraz podrzędne, określające (odpowiadające na pytania): mała, wyjeżdża, jutro, w góry.

Związek, w którym jeden wyraz pozostaje w stosunku podrzędnym do drugiego, nazywa się związkiem podrzędnym (lub po prostu związkiem).

Bywa tak, że wyrazy są składniowo równoważne i nie tworzą związku podrzędnego. Mówimy wówczas o związku współrzędnym albo o szeregu. Oto przykład:

Lubię koty szare i rude. {szare i rude - żaden z tych wyrazów nie pozostaje w stosunku podrzędnym do drugiego).

Wyróżniamy trzy rodzaje związków podrzędnych:

• związek zgody - zachodzi wtedy, gdy człon podrzędny zgadza się z członem nadrzędnym pod względem przypadka, liczby i rodzaju, np.: stara piwnica, pierwsza zabawa, moja książka, uczniowie przyjechali', w związek zgody najczęściej łączy się podmiot i orzeczenie oraz rzeczownik wraz z określającym go przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, zaimkiem przymiotnym czy liczebnikiem porządkowym,

51