4

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO

• orzeczenie ze związkiem frazeologicznym - jeżeli w zdaniu występuje związek frazeologiczny, to traktuje się go w całości jako orzeczenie, np.:

Anna ma muchy w nosie.

Różne myśli mi chodzą po głowie.

Aśka zawsze odwraca kota ogonem.

m PRZYDAWKA

Przy dawka jest w zdaniu określeniem rzeczownika i oznacza różne cechy osób, właściwości przedmiotów i pojęć. Odpowiada najczęściej na pytania: jaki? który? czyj? czego? z czego? ile?, np.:

brzydka sukienka (jaka?)

cztery książki (ile?)

mój syn (czyj ?)

pudełko z papieru (z czego?)

skład węgła (czego?)

pierwszy krok (który?)

Najczęściej przy dawka wyrażona jest przymiotnikiem, zaimkiem przy-miotnym, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub rzeczownikiem (też z przyimkiem).

W zależności od sposobów wyrażania rozróżniamy następujące przy-dawki:

-    przydawki wyrażane przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym lub liczebnikiem, np. słodki miód, twój samochód, pięć filiżanek, trzeci wiatrak;

-    przydawki wyrażane przez rzeczownik w tym samym przypadku, co rzeczownik określany, tworzące z nim związek zgody, np. miasto Toruń, rzeka Wisła, koleżanka Leszczyńska. Jeśli wyraz określany wystąpi w przypadku zależnym, taką samą formę przybiera przydawka, np. w mieście Toruniu, nad rzeką Wisłą, koleżance Leszczyńskiej;

-    przydawki wyrażane przez rzeczownik lub zaimek rzeczow-ny w przypadku zależnym, najczęściej w dopełniaczu, tworzące z określanym rzeczownikiem związek rządu, np. herbata Lipton, historia Polski, nauka jazdy, jego pióro, rzut oszczepem, posłuszeństwo rodzicom',

- przydawki wyrażane przez przyimek z rzeczownikiem w formie przypadku zależnego, np. bułka z masłem, most nad Odrą.

m DOPEŁNIENIE

W zdaniu dopełnienie najczęściej określa czasownik (czasem zdarza się dopełnienie odnoszące się do przymiotnika lub przysłówka). Dopełnienie dopełnia (uzupełnia) treść czasownika i oznacza przedmiot, na który kieruje się czynność wyrażona czasownikiem, np.:

Czytam gazetę.

Idę z przyjaciółką.

Piszę piórem.

Jako dopełnienie najczęściej można spotkać rzeczowniki lub zaimki rze-czowne z przyimkiem lub bez przyimka. Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków, z wyjątkiem mianownika i wołacza, np.:

Liczę (na kogo?) na ciebie, (biernik)

Nie znalazłem (czego?) książki, (dopełniacz)

Anna wyszła (z kim?) z kolegą, (narzędnik)

Wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze.

dopełnienie bliższe - dopełnienie, które przy zamianie orzeczenia ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np.: Anna pisze list. List jest pisany przez Annę.

dopełnienie dalsze - dopełnienie, które nie staje się podmiotem przy zmianie strony czasownika, np.: Mama oddała córce pieniądze. Pieniądze zostały oddane córce przez mamę.

m OKOLICZNIK

Okoliczniki to najczęściej określenia czasowników i oznaczają okoliczności, w których zachodzi czynność wyrażona czasownikiem, np.: jej miejsce, czas trwania, sposób wykonania, przyczynę, np.:

Idę (gdzie?) do domu. (miejsce)

Ada śpiewa (jak?) ładnie, (sposób)

49