5 (2310)

Niemowlęta bawiące się zabawkami w laboratorium nagrywano na taśmie magnetowidowej w sytuacjach, gdy matki przyglądały się im uważnie i w sytuacjach, gdy nie zwracały na nie uwagi (zajęte czytaniem czasopism) w zaprogramowanej z góry kolejności. Uwaga matek okazała się wskazówką dla dzieci do uśmiechu: jeśli matka odpowiadała na spojrzenie dziecka, patrząc na nie, dziecko uśmiechało się, natomiast gdy nie zwracała na nie uwagi, dziecko zwykle odwracało się do zabawek bez uśmiechu. Jedynym zachowaniem, na które wpływ miała uwaga matki, była częstotliwość. z jaką niemowię uśmiechało się w kierunku matki. Wyniki tych i innych badań prowadzą do wniosku, że „uśmiech zależy częściowo od tego, jak dziecko ocenia kontekst społeczny a częściowo nie zależy od emocji już w tym wczesnym etapie rozwoju” (Jones i in., 1991, s. 41).

Uspołecznienie

Uspołecznienie (socialization) jest trwającym przez całe życie procesem kształtowania sposobów zachowania jednostki, jej wartości, standardów, sprawności, postaw i motywów, tak by były one zgodne z pożądanymi w danym społeczeństwie (Hetherington i Parkę, 1975). W proces uspołecznienia (socjalizacji) włączonych jest wiele osób -matka, ojciec, rodzeństwo, krewni, przyjaciele i nauczyciele. Instytucje, takie jak szkoły, Kościoły i systemy prawne wywierają na jednostkę naciski, aby przejęła ona społecznie zaakceptowane wartości i zachowywała się zgodnie z przyjętymi standardami. Jednakże największy wpływ na uspołecznienie jednostki ma rodzina. Pomaga ukształtować podstawowe sposoby reagowania dziecka na innych, co stanowi podstawę styiu, w jaki jednostka przez całe żyde będzie budować relacje z innymi ludźmi.

Rodzicielskie cele w zakresie uspołecznienia rozciągają się od zgodności zachowania dziecka z określonymi regułami społecznymi - mówienie „proszę” i „dziękuję” czy niemówienie z pełnymi ustami - po uwewnętrznie-nie pewnych ogólnych wartości społecznych, jak bycie kooperatywnym, uczciwym i odpowiedzialnym. Ogólnie mówiąc, rodzice są zainteresowani wspomaganiem optymalnego rozwoju dzieci tak, aby jako dorośli były one zdolne do funkcjonowania w ramach swojej kultury i czasów. Nasze społeczeństwo, na przykład, wysoce ceni zdolność do tworzenia intymnych i stabilnych więzi z innymi (Maccoby i Martin, 1983).

Przywiązanie i wsparcie społeczne

Rozwój społeczny zaczyna się od ustanowienia ścisłej rełagi emocjonalnej pomiędzy dzieckiem a matką, ojcem lub stałym opiekunem. Ta intensywna, trwała, społeczno--emocjonalna relacja nazywana jest przywiązaniem (attachment). Zachowania wynikające z przywiązania występują u wielu gatunków. Na przykład, u szczurów lizanie przez matkę noworodków lub zjadanie przez nią łożyska aktywizuje hormony sprawiające, że dba ona

0    swoje młode (Pedersen i Blass, 1982). U innych gatunków noworodek automatycznie kształtuje przywiązanie wobec pierwszego poruszającego się obiektu, jaki zobaczy lub usłyszy (Johnson i Gottlieb, 1981). Jeżeli przywiązanie pojawia się raptownie i tylko w pewnym okresie krytycznym, jeśli nie może łatwo zostać zmodyfikowane

1    ma trwały wpływ na późniejsze zachowania społeczne, nazywane jest wdrukowaniem [imprinting). Klasycznym przykładem wdrukowania jest reakcja nowo wyklutych kacząt na ruchy ich matki. Ponieważ matka jest zwykle pierwszym poruszającym się obiektem, jaki pisklę widzi, wdrukowanie dokonuje się wobec odpowiedniego dorosłego przedstawiciela własnego gatunku. Co się dzieje, jeśli osobnik własnego gatunku nie pojawi się okresie krytycznym? U małych gęsi hodowanych przez ludzi wdrukowanie następuje nie w stosunku do dorosłego osobnika własnego gatunku, lecz w stosunku do hodujących je ludzi, co zademonstrował etolog Konrad Lorenz (1937). Małpa wychowana przez psa rozwinie silniejsze przywiązanie wobec swej psiej matki zastępczej niż wobec innych małp (Mason i Kenney, 1974).

Ludzkie niemowlęta i ludzcy opiekunowie mogą przejawiać podobne instynktowne zachowania, stanowiące wyraz przywiązania. W latach 70. ogłoszono, że matki mają większe szanse na rozwinięcie więzi ze swymi dziećmi, jeśli mogą zobaczyć i przytulić noworodka zaraz po urodzeniu (Klaus i Kennei, 1976). Badacze postawili hipotezę, że urodzenie dziecka aktywizuje u matki hormony odpowiedzialne za więź. Chociaż póź-

180 Rozdział 5 Rozwijające się dziecko

Konrad Lorenz, badacz, który prowadził pionierskie badania nad wdrukowaniem, demonstruje, co może się zdarzyć, gdy u młodych zwierząt wdrukowanie nastąpi wobec kogoś innego niż matka

niejsze badania wykazały, że kontakt fizyczny natychmiast po urodzeniu nie jest ani koniecznym, ani wystarczającym warunkiem wytworzenia się przywiązania u ludzi, idea, że wczesny kontakt matki i dziecka zaraz po urodzeniu jest dla nich dobry, zmieniła standardowe procedury położnicze w wielu szpitalach. Dzisiaj większość zdrowych noworodków umieszczana jest na brzuchach matek dla wytworzenia więzi. Same hormony nie mogą wyjas'nić przywiązania, a ludzkie niemowlęta nie mogą polegać na własnych możliwościach lokomocyj-nych, aby osiągnąć fizyczną bliskość swoich opiekunów oraz zwrócić ich uwagę. Jednak również ludzkie niemowlęta zdają się przejawiać pewne wrodzone zachowania zachęcające innych do reagowania na ich (niemowląt) aktywność (Campos i in_M 1983). Uśmiech, płacz i woka-lizacja są przykładami sygnałów zachęcających do bliskości. Oczywiście, udane przywiązanie nie zależy wyłącznie od zdolności niemowlęcia do wysyłania takich sygnałów, lecz również od tendencji dorosłego do odpowiadania na te sygnały. Któż oprze się uśmiechowi niemowlęcia? Według Johna Bowlbyego (1973), wpływowego teoretyka ludzkiego przywiązania, niemowlęta wykształcają przywiązanie wobec jednostek, które konsekwentnie i właściwie odpowiadają na ich sygnały.

Wytworzenie ufnej więzi, ma silne, długotrwałe, korzystne efekty: dostarcza psychologicznej bazy, z której jednostka może eksplorować otoczenie fizyczne i społeczne. Ufne przywiązanie do ważnych dorosłych, którzy dostarczają niezawodnie wsparcia, umożliwia dziecku uczenie się rozmaitych prospołecznych zachowań (zamienianie się rolami w interakcji, dzielenie się z innymi, współpraca), podejmowania ryzyka, wchodzenia w nowe sytuacje oraz poszukiwania i akceptowania intymności w relacjach osobistych.

Pomiar przywiązania. O przebiegu rozwoju przywiązania u dziecka można wnioskować na podstawie wielu jego zachowań. Dziecko dąży do przebywania w pobliżu opiekuna, wykorzystuje go jako bezpieczną bazę w trakcie eksplorowania nieznanych sytuacji, przywiera do niego, kiedy jest przestraszone i protestuje przeciwko rozdzieleniu go z opiekunem (Brackbill, 1979). Psychologowie wykorzystywali te zachowania do oceny relacji przywiązania u bardzo małych dzieci. Jedną z najszerzej używanych procedur oceniania przywiązania jest Test Obcych Sytuacji (Strange Stuation Test) opracowany przez Mary Ainsworth i jej współpracowników (Ainsworth i in., 1978).

W pierwszym z wielu standardowych epizodów dziecko jest przynoszone do nie znanego mu pokoju z wieloma zabawkami. W obecności matki zachęca się dziecko do eksplorowania pomieszczenia i do zabawy.

Po kilku minutach wchodzi nieznajoma osoba, mówi do matki i zbliża się do dziecka. Następnie matka wychodzi z pokoju. Po tej krótkiej separacji matka wraca do

pokoju, a obcy wychodzi. Badacze rejestrują zachowanie dziecka w czasie separacji i powrotu matki.

Okazało się, że reakcje dziecka można podzielić na trzy, lub może cztery, kategorie. Dzieci, u których rozwinęło się przywiązanie ufne, przejawiają niepokój, gdy rodzic opuszcza pomieszczenie, a dążą do fizycznej bliskości, uspokojenia i kontaktu, gdy rodzic pojawia się ponownie, po czym stopniowo powracają do zabawy. Przywiązanie lękowe unikające przejawia się w trzymaniu się dziecka na uboczu oraz aktywnym unikaniu i ignorowaniu matki, gdy ta wraca do pokoju. Dzieci o przywiązaniu lękowym ambiwalentnym są bardzo zaniepokojone i przestraszone, gdy matka wychodzi, gdy wraca nie mogą się uspokoić i okazują gniew i opór wobec niej, równocześnie wyrażając potrzebę kontaktu. Ostatnio dodano jeszcze jedną kategorię - przywiązania lękowego zdezorganizowanego, przejawianego przez dzieci, które wydają się oszołomione i zmieszane, gdy matka powraca. Mogą one wówczas znieruchomieć całkowicie lub przejawiać sprzeczne zachowania, takie jak spoglądanie w innym kierunku w trakcie kontaktu z matką (Main i in., 1985). Nierozwiązanym problemem jest pytanie, czy te typy zachowań obserwowane u niemowląt w wieku 12 i 18 miesięcy są stabilne w czasie. Innymi słowy, czy niemowlęca o przywiązaniu lękowym stają się przedszkolakami o tym samym typie przywiązania, a być może charakteryzują się takim przywiązaniem także w dorosłości? Niektórzy badacze znaleźli dowody, że te rodzaje przywiązania odzwierciedlają stałe cechy osobowości, podczas gdy inni kwestionują metody oceny przywiązania tak w niemowlęctwie, jak i w późniejszym dzieciństwie, i w dorosłości.

Po co kształtować przywiązanie? Ewolucyjne wyjaśnienie przywiązania zakłada, że niemowlęta, które utworzyły ścisłe przywiązanie do rodzica i otrzymały potrzebne wsparcie społeczno-emocjonalne miały większe szanse przetrwania i przekazania swoich genów następnym pokoleniom niż niemowlęta niezdolne do utworzenia takiego chroniącego przywiązania. Dzieci o ukształtowanym przywiązaniu są mniej narażone na zabicie przez drapieżniki, zagubienie się, ekspozycję na szkodliwe czynniki, głód lub zranienie przez przedstawicieli własnego gatunku.

Podstawowe pierwsze przywiązanie jest sposobem, w jaki młode zwierzęta osiągają identyfikację z własnym gatunkiem. Sigmund Freud i wielu innych psychologów dowodziło, że dzieci przywiązują się do swoich rodziców, ponieważ rodzice dostarczają im pożywienia - zaspokajają tym samym ich najbardziej podstawową potrzebę fizyczną. Wyjaśnienie to nazywane jest kredensową teorią (cupboard theory) przywiązania. Pomyślcie o swoich doświadczeniach z niemowlętami. Czy kredensowa teoria jest wyjaśnieniem zadowalającym? Zapewne przy-

Rozwój społeczny i emocjonalny 181