68

MORFOLOGIA

Ł

jest mowa w danej wypowiedzi i którego czas jest określony w sposób bezwzględny. Takie określanie czasu zdarzeń nosi nazwę czas względny. Do tego celu służą w polszczyźnie przede wszystkim środki słownikowe, zwłaszcza niektóre przyimki i spójniki, por. np. Rozmawiałem z Jolą przed, zebraniem li zanim zaczęło się zebranie - w trakcie zebrania - po zebraniu, gdzie zebranie jest wcześniejsze, równoczesne lub późniejsze niż moja rozmowa z Jolą. Istnieją też ograniczone środki fleksyjne takiego określania czasu: spełniają je obecnie imiesłowy (tradycyjnie zwane przysłówkowymi). Imiesłów współczesny wyraża szeroko pojętą równo-czesność akcji nim nazwanej z akcją nazwaną czasownikiem w formie osobowej, natomiast imiesłów uprzedni - akcję wcześniejszą, por. Pijąc kawę przeczytałem gazetę : Wypiwszy kawę przeczytałem gazetę. Konstrukcje takie (zwłaszcza z imiesłowem uprzednim) są jednak używane rzadko, głównie w polszczyźnie pisanej.

Możliwości wyrażania przez imiesłowy dwu wartości czasu względnego są ściśle powiązane z aspektem czasownika, imiesłowy współczesne są bowiem wyłącznie formami czasowników niedokonanych, a imiesłowy uprzednie - dokonanych. Wynika to z faktu, że ciąg zdarzeń równoczesnych jest z reguły wyrażany formami czasów bezwzględnych czasowników niedokonanych, natomiast ciąg zdarzeń nierównoczesnych takimi formami czasowników dokonanych, por. Piotr siedział w fotelu i palił fajkę - Piotr usiadł w fotelu i zapalił fajkę.

W niedawnej przeszłości akcję wcześniejszą niż inna akcja przeszła wyrażały formy czasu zaprzeszłego, np. Wyszedł z hotelu, w którym nocował był.

5.1.3. Kategoria osoby

Kategoria osoby jest kategorią fleksyjną większości czasowników. Służy ona do sygnalizowania stosunku między uczestnikami aktu mowy a podmiotem zdania. Zachodzą tu trzy ewentualności: podmiotem zdania może być wyrażenie nazywające nadawcę albo odbiorcę, albo żadnego z uczestników aktu mowy, lecz inną osobę, rzecz lub zdarzenie. Zgodnie z tym kategoria osoby ma trzy wartości: jeśli podmiotem jest wyrażenie nazywające nadawcę, stosowane są formy 1. osoby, jeśli odbiorcę - formy 2. osoby, w wypadku trzecim - formy 3. osoby. Taką jasną sytuację obserwujemy w liczbie pojedynczej; wykładnikiem podmiotu 1. osoby jest

FLEKSJA. ODMIANA CZASOWNIKÓW_141

rzeczownik zaimkowy ja, podmiotu 2. osoby - ty, podmiotu 3. osoby -jakikolwiek rzeczownik właściwy lub zaimkowy on, ono, ona, np. ja siedzę, ty siedzisz, Grześ / on siedzi W liczbie mnogiej form 1. i 2. osoby używamy zwykle w sytuacji innej niż form 3. osoby. Ponieważ w normalnej sytuacji komunikacyjnej występuje tylko pojedynczy nadawca i pojedynczy odbiorca, wykładnik podmiotu 1. osoby lm my oznacza jednego nadawcę i osoby (osobę), które reprezentuje, np. my siedzimy 'ja + ty / on...’, podobnie w 2. osobie wy siedzicie 'ty + on...’ Jednak dość częste są sytuacje ze zbiorowym odbiorcą, np. na wykładzie, zebraniu, lekcji, i wtedy wy 'ty + ty + ty...’ Zbiorowy nadawca możliwy jest tylko w rzadkiej sytuacji skandowania, np. My chcemy pracy!, wtedy my ’ja + + ja + ja...’ (por. s. 94). Natomiast przy formie 3. osoby wykładnik podmiotu ma zwykłe znaczenie liczby mnogiej, por. Chłopcy / oni siedzą,

Wykładniki podmiotu przy formach 1. i 2. osoby, czyli ja, ty, my, wy, nie są w języku polskim konieczne, ponieważ zróżnicowane końcówki osobowe czasowników jednoznacznie je zastępują. Mimo to w odmianie mówionej są często stosowane. Natomiast ich użycie jest obowiązkowe, gdy pada na nie akcent zdaniowy.

Obok powyższego sposobu wyrażania 2. osojay istnieje w polszczyźnie tzw. forma grzecznościowa, stosowana wtedy/ gdy nadawcę i odbiorcę (odbiorców) dzieli dystans społeczny. Wyraża ją połączenie pan I pani + forma 3. osoby lp i panowie / panie + formą 3. osoby lm, np. Pan i pani nie może tego zrobić.    j

Zakres kategorii osoby jest zależny od znaczenia czasowników. Nie mogą się odmieniać przez osoby czasowniki, których znaczenie wyklucza łączliwość z podmiotem nazywającym nadawcę lub odbiorcę. Należą do nich czasowniki nazywające zjawiska atmosferyczne, np. Świta, stany fizyczne i psychiczne człowieka o niewyraźnym sprawcy, np. Marysię mdli, Marysi się nudzi, lub uogólnione postawy modalne, np. trzeba, można, warto, należy. Z formalnego punktu widzenia mają one tylko formy 3. osoby lp (rodzaju nijakiego). W związku z tym dzielimy czasowniki na osobowe (właściwe) i nleosobowe (niewłaściwe).

Czasowniki osobowe posiadają formy, w których różnice między osobami ulegają zatarciu (neutralizacji). Są to:

(a)    połączenia się + 3. osoba lp, np. siedzi się,

(b)    bezosobowe formy czasu przeszłego zakończone na -no, -ono, -to, np. napisano, zrobiono, wymyto,

(c)    formy 3. osoby lp (rodząju nijakiego), np, Napadało śniegu,