6

Czyż jednak w świadomości każdego człowieka życie jego wewnętrzne nie przeciwstawia się wyraźnie zarówno ciuchoweiriu,'jak materialnemu środowisku? Siebie samych przeżywamy, bezpośrednio siebie, gdy pożądamy i gdy rezygnujemy, gdy rozkoszujemy się pięknem i .gdy przepełnia nas obrzydzenie, gdy nas unosi .namiętność; i gdy wysiłkiem woli opano\vywa-my się. Przeżycia te osiągają niekiedy napięcia tak wielkie, że zatracamy poczucie rzeczywistości tego, co nas otacza.- Sprzeczność obowiązków,- doprowadzająca do samobójstwa, furia; \V czasie której nie czujemy zadawanych nam. przez przeciwnika razów, ekstaza, czyniąca--mistyka niewrażliwym na światło, dźwięk, dotyk — to są rzeczywistości bezpośrednie, w których obliczu blednie i pozorem się zdaje wszystko inne. Ale nawet i poza tymi-wypadkami skrajnymi to, że życie nasze wewnętrzne jest jednym;

0    to, co jest na zewnątrz, drugim, wydaje się nam • oczywiste.. Przeciwstawiamy co chwila nas innym: „ja” z jednej strony, „reszta“, „inni”, „świat cały"

z drugiej.' Przyczem treścią tak rozumianego „ja" jest zarówno przedmiot gniewu, namiętności, rado-- ści, rozkoszy, —-jak sam gniew, przykrość, czy rozkosz. Zarówno to, co wyobrażamy sobie jako dobre lub zte, 'jako godne lub niegodne, piękne lub brzydkie, jak nasz do tego stosunek.

Nie wynika stąd jednak, byśmy mieli — jak czyni •;. wielu, uwłaszcza niemieckich autorów — rozróżniać „kulturę" rozumianą jako rozwój duchowy jednostki

1    „cywilizację", obejmującą materialny i organizacyjny dorobek zbiorowości, „kulturze" przeciwstawioną; Fakt, że coś przeżywamy jako nasze własne, jedyne, ' nie znaczy bynajmniej, by to,.co się w nas zespoliło

z nami w jedno, nie istniało poza nami. Przytoczy- -liśmy przykład wyrzutów sumienia. 'Czyż kryteria, którymi się rządzi sumienie, nic są różne, zależnie od epoki' historycznej, od klasy' społecznej, od zawodu .. --wykonywanego, od przynależności do tej, czy innej

grupy etniczej? Faktem jest,-że sumienie najbardziej cnotliwego Greka z czasów, opiewanych prze2 Homera, nie reagowało tak samo, jak sumienie współczesnych Epikurowi, . że tcf co wydawało się sprawiedliwym, dobrym, niewątpliwym -naszym przodkom z okresu wojen^- kozackich, dziś wydałoby się nam oburzającym, jeśli nie wręcz zbrodniczym, f odwrotnie, wiele z. tego, co niegdyś za zbrodnię poczytane było, dziś stało się nieomal obojętnym. A dziś w granicach jednego narodu, czyż. jednaką jest we wszystkim etyka ziemianina i kupca, bankiera i robotnika? Czyż to, co lekarza lub adwokata dyskwalifikuje moralnie — np. reklama w celu odebrania . klientów koledze — nie jest przyjętym w zawodzie kupieckim? Nawet myślenie ludzkie ulega zmianom rozbojowym, które nie są zmianami-, .zachodzącymi, w jednostce, ale w historii ludzkości. "Już August Ccmte rozróżni! trzy „stany" rozwojowe: teologiczny, metafizyczny i pozytywny. W podziale - tym jest wiele schematyczności i nie odpowiada on w zupełności naturalnemu' podziałowi faktów, takich, jak obecnie je znamy. Niemniej myślenie lu-_;V dzkie nie jest jednakie i nie jest zależne wyłącznie .ód osobistej zdolności. Leyy-Bruhl dowiódł, że pewnemu okresowi rozwoju materialnego i organizacyjnego społeczeństw odpowiada inny_r niż nasz, sposób wiązania myśli, nie „logiczny", a „prelogiczny". Au-- stralijski tubylec,, a nawet murzyn afrykański r.ie myśli, jak my. Nie dlatego, by biologicznie był do tego niezdolny, ale dlatego, że porządek jego myślenia jest określony rozwojem zbiorowości, .której jest członkiem. • .    ;* %

• Przeto, chociaż- badania metodami psychologii przebiegów-^zachodzących' \y związku ze zjawiskiem kultury w granicach, jednostkowego organizmu psy-■ cho- fizycznego,_jest nie. tylko.* uprawnione, ale konieczne ~ mamy tu bowiem'_%do..czynienia ze szczególnym faktem indywidualnego przeżywania kultu-, ry. ~ psychologia nie może. być drogą do poznania samego zjawiska,jako takiego. Więcej: nie' tylko