70

TW MORFOLOGIA

przeczone formy czasowników niedokonanych, wyrażające najczęściej pożądane akcje powtarzalne, np. Kupuj tylko u nas!, lub żądania natychmiastowe, np. Siadaj i pisz!

5.1.5. Kategorie liczby i rodzaju

Odmiana czasowników przez liczby i rodzaje jest odbiciem tych kategorii występujących w rzeczownikach. Służą one do sygnalizowania związku składniowego formy czasownika z formą rzeczownika zajmującego pozycję podmiotu. Ogólna zasada jest taka, że czasownik powiela wartości tych kategorii rzeczownika, por. chłopiec czytał / będzie czytał : pani czytała l będzie czytała : dziecko czytało : chłopcy czytali : panie / dzieci czytały. Zdarzają się odstępstwa od tej zasady; zostaną one omówione w „Składni”, s. 252.

Formy liczby występują we wszystkich formach osobowych, natomiast zróżnicowanie rodzajowe mają formy osobowe, w których składzie jest morfem ~ł- :    tj. czas przeszły, tryb przypuszczający i jedna z form

obocznych czasu przyszłego niedokonanego.

5.1.6. Formy określone i nieokreślone

Omawiając poszczególne kategorie fleksyjne czasownika, zwracaliśmy uwagę na ich zakresy i wartości. Jeśli je zbierzemy razem, stwierdzimy, że ich zakresy nie pokrywają się; są kategorie, które nie obejmują części czasowników, np. kategoria osoby (por. wyżej, s. 140-142); wartości niektórych kategorii właściwe są tylko części form, jak wyżej omówiona kategoria rodzaju, lub się wykluczają, jak np. kategoria czasu i tryb przypuszczający oraz rozkazujący. Najbogatsze pod względem ilości kategorii fleksyj-nych, a więc i najbardziej zróżnicowane formalnie są czasowniki osobowe w trybie oznajmującym: ich wykładniki fleksyjne wyrażają, poza trybem, wartości osoby, czasu, liczby i po części rodzaju. Formy te, nazywane formami osobowymi, stanowią punkt wyjścia do charakterystyki ich pozostałych form i form czasowników nieosobowych. Wszystkie formy czasownikowe, których wykładniki fleksyjne wyrażają przynajmniej jedną z powyższych kategorii, to formy określone lub flnitywne. Spełniają one najważniejszą funkcję językową, mianowicie stanowią ośrodek konstrukcyjny zdań.

Obok form określonych czasowniki osobowe oraz część nieosobowych mają formy nieokreślone (nleflnłtywne). Są nimi bezokolicznik i imiesłowy. W bezokoliczniku wszystkie kategorie fleksyjne są zneutralizowane (nacechowany jest tylko co do aspektu, jak każda forma czasownika), Natomiast imiesłowy wyrażają co prawda czas, ale - jak wiemy - jest to czas względny. Formy nieokreślone pełnią w zdaniach funkcje członu zależnego bezpośrednio lub pośrednio od jakiejś formy określonej, np. Zosia musi iść na wykład - z bezokolicznikiem iść zależnym bezpośrednio od formy musi\ Idąc na wykład, spotkała kolegę - z imiesłowem idąc zależnym pośrednio od formy spotkała. Jedynie w ściśle zdeterminowanych sytuacjach mogą one być równoważnikami form określonych, np. Nit deptać trawników!, Czekając na Godota...

5.2. Typy odmiany czasowników

Odmiana czasowników charakteryzuje się bogactwem form i różnorodnością ich tworzenia. Wykładniki fleksyjne dodawane do tematów są z reguły złożone z kilku (w krańcowym wypadku z sześciu) morfemów fleksyjnych. I choć tych morfemów nie jest zbyt wiele, a schemat łączenia wykładników poszczególnych kategorii jest taki sam, to jednak liczba kombinacji jest bardzo duża. Zwiększa ją fakt, że morfem zerowy jest wielofunkcyjny: może być wykładnikiem osoby i liczby, np. pisz-0! wobec pisz-myf, rodzaju, np. pisal-ś wobec pisał-a, trybu, np. pisali-0-śmy wobec pisali-by-śmy itp. Wszystko to powoduje, że ilość wzorców odmiany jest również duża. Dochodzimy do/hich poprzez stopniowy podział wszystkich czasowników osobowych na podstawie morfemów fleksyjnych różnych dźwiękowo, lecz o tej samej ftinkćjl.

Pierwsze kryterium podziału stanowią końcówki 1.12. oioby Ip czasu teraźniejszego i przyszłego dokonanego (tj. czasowników dokonanych): dzielą one czasowniki na trzy wielkie zbiory zwane koniugacjami (dalej skrót kon.). Są to: I kon. -ę, -esz, II kon. -tor, HI kon. -m, •«,

Kolejne zróżnicowanie w tych zbiorach wnosi wymiana morfemów, które stoją przed końcówkami i tworzą tematy wtórne, charakterystyczne dla form czasu teraźniejszego z jednej strony i form czasu przeszłego 1 bezokolicznika z drugiej. Te tematy wtórne nazywamy zgodnie z tradycją tematami czasu teraźniejszego i tematami czasu przeszłego. Ich Ilość i jakość jest różna w poszczególnych koniugacjach¹, dzielą one koniugacje na klasy i grupy koniugacyjne: