K �jna DIALEKTY POLSKIEz89

Gniezno, Koło, Brzeziny, Iłżę, Lubartów (49B), a w niektórych typach (formy wielokrotne) czy wyrazach sięga obocznie jeszcze dalej na pd, zachód, zob. 190. Wyznaczenie dokładnej granicy ekspandującego przyrostka -inate nie jest możliwe, ponieważ nie mamy dla każdej gwary pełnego zestawu form z przyrostkami -owad i -ywać, a gdybyśmy nawet je mieli, to i 1.ak obraz stanu gwarowego mógłby być znacznie zatarty przez wpływ języka ogólnopolskiego, który w zakresie tej cechy formował się pod wyraźnym wpływem dialektu mazowieckiego.

§ 75. Zastępowanie neutrów na -<?, -ęća przez rzeczowniki męskie z przyrostkiem -ak: ćclak, kur cafe

Dokonany w ramach prasłowiańskiego usuwania sylab zamkniętych zanik wygłosowych spółgłosek (zob. s. 10) spowodował, że w deklinacjach z przyrostkami zakończonymi na spółgłoskę ustaliły się dwojakie postaci tematów: kam-y : kamen-e, sem-ę : semen-e, slow-o : slowes-e, mat-i : ma-ier-e, hr-y : Tcrbw-e, tel-ę : telęl-e. Ta niewygodna oboczność tematu z czasem ulega usunięciu przez upowszechnienie jednej z jego postaci, dłuższej (kamień, macierz, lenne) lub krótszej (slow-o, śmekr-a, gw. rarii-ę — ram-a lub rutkeii — raineńa), względnie przez przesunięcie wyrazu do innej kategorii słowotwórczej (mat-lca). Takie właśnie usuwanie wielopostaciowości tematów w nijakich nazwach istot niedorosłyoh rozszerzonych przyrostkami -ęć-, -ęt-: rel-ę, ćel-eć-a, ćel-ęt-a, przez przeniesienie do kategorii rzeczowników męskich z przyrostkiem -ale stało się bardzo produktywne na Mazowszu i stąd ekspandowało na znaczne obszary gwar przyległych. Tę. zupebue naturalną i woale nic odosobnioną tendencję do wyrównań tematu w nazwach istot niedorosłych na -ę wspierała dążność do wyodrębnienia spośród nieb obok grupy nazw oznaczających bardzo małe stworzenia. (kurczę, cielę) grupy nazw z przyrostkiem -ale, oznaczających stworzenia podrosłe (kurczak, cielak). Procesy te nasiliły się zwłaszcza na Mazowszu, gdzie formant -ale był szczególnie produktywny w zakresie tworzenia form hipokorystycznych (Tasz II 217). Do tego stopnia czynnik ów wzmógł produktywność sufiksu -ale, że nie tylko wyparł on formy na -ę oznaczające podrosłe stworzenia, ale nawet- konsekwentnie zastąpił -ę, -ęća ... w funkcji oznaczania małych istot na prawobrzeżnym Mazowszu (Mit IV 70) i nad dolną Wisłą (Tasz II 236) w zasięgu SOA. Mieco mniej konsekwentnie rozprzestrzenił się -ak na miejscu -ę na sąsiednie tereny, gdzie przy częściowym utrzymywaniu się starszego typu celę, ćelęća występuje też typ z -ak (ćclak) obocznie (50B), albo starszych form typu celę używa się w znaczeniu 'małe cielątko’, podczas gdy ćeldk oznacza tu 'wyrosłe cielę, zazwyczaj płci męskiej’, iacjńdk 'baraneczek, jaguię--samiec’, prośdk 'podrosłe prosię’, źrebak 'duże źrebię, to samo co śrubek’