7

swoich obserwacji przez bardziej precyzyjnie opracowane plany .3 wywiadu, kwestionariusze, testy, a także przez iepsżę~kontrol<; .1 techniki obserwacji. Znani) prawdą, płynącą z doświadczeń wszystkich nauk, Jest .korygowania w różny .8R9S6b spostrzeże/) indywidualnego, obserwatora.. Plan badań musi. za-wierać-kontrolą i sprawdzenie spowodowanych przez niego zniekształceń, selektywności Jego postrzegania oraz niedoskonałości mnysliw. Muszą istnieć Jakieś obiektywne kryteria, na podstawie których można by korygować jego pomiary, inaczej innym badaczom trudno byłoby wykryć te same fakty/NIesprecyzo-wane impresje na temat budowy dała zastępuje się przez pomiary antropometryczne. Swobodne sądy na temat odległości można skorygować za pomocą dokładnych map. Łużne impresje na temat układu stosunków przyjadelskich można sprawdzić za pomocą ścisłych indeksów, tablic zależnośd lub aocjogramów. Można wiąc traktować usystematyzowaną obserwację jako późniejszy etap w rozwoju danego studium. W miarę jak nasze koncepcje stają się bardziej wnikliwe i precyzyjne, znacznie mniej chcemy polegać na obserwacji niekontrolowanej. Ponieważ socjolog Jest zwykle w sytuacji astronoma, geologa lub psychologa, który stara się badać żyde zwierząt w ich naturalnym środowisku, trudno mu jest objąć kontrolą przedmiot badania, musi więc przynajmniej kontrolować samego siebie¹. W ten sposób zwiększa precyzję, a także chroni swoją pracę przed późniejszymi zarzutami. Poprzez podanie, jak dokonywał swoich obserwacji, w jakich warunkach, kiedy itd. umożliwia innym badaczom ocenę wartości uzyskanych danych i powtórzenie obserwacji.

Przy takim postawieniu sprawy wywiad wg kwestionariusza, schemat do wpisywania obserwacji, czy też mapa są narzędziami kontroli nad obserwatorem. Narzucają mu pewien tryb obserwacji. a instrukcje dotyczące używania tych narzędzi służą jednocześnie innym badaczom. Niemniej warto się na tym miejscu zastanowić nad (systematyczna obserwacją kontrolowany w bardziej potocznym sensie tego słowa, tj. bezpośrednim oglądaniem zachowań, społecznych.

W¹tym wypadku, tak jak przy obserwacji niekontrolowanej,

badacz zwykle nie ogranicza w większym stopniu działania ^ obserwowanych Jednostek; stara się raczej usystematyzować sam proces obserwacji. Jednakie w konsekwencji przy obu typach obserwacji obserwator może okazać się nieprzygotowany do nowych sytuacji, zaś sytuacje te mogą być bezużyteczne dia • problemu badawczego. Ponadto problemem, który trzeba wzięć pod uwagę przy planowaniu badania. Jest sama rola obserwatora. Obserwator zawsze wywiera Jak ii wpływ na wyniki obserwacji. Naukowiec może Jednak zmniejszyć ten wpływ, ograniczyć do minimum Jego zasięg, albo przynajmniej go zmierzyć.

Należy na początku rozważyć 1) czy sytuacja ma być „naturalna", czy wytworzona sztucznie, 2) czy badani mają wiedzieć, że są obserwowani, czy nie. W większości wypadków stosowania obserwacji niekontrolowanej sytuacja Jest naturalna i obser* wowani wiedzą, że są obserwowani. Bywa tak również i w wypadkach obserwacji kontrolowanej, możliwe sę jednak różne odstępstwa. Na przykład narzędziem powszechnie używanym do obserwacji dzieci jest szyba przepuszczająca obraz tylko w jednym kierunku. Ułatwia to znacznie badanie agresji, przywództwa, sposobów komunikowania się, wzorów zabawy itp. Bardzo często badania przeprowadza zespól obserwatorów, z których każdy notuje inne, typy zachowań. Zapisy ich mogą być następnie zsynchronizowane dzięki zaznaczeniu upływu czasu na arkuszach sprawozdawczych. Do zapisu wypowiedzi używane sę zarówno nagrania magnetofonowe, jak i notatki odręczne. Obserwacje łączy się niekiedy w ten sposób, że jeden z obserwatorów zapisuje bardziej ogólne* zachowania i zmiany, z którymi potem porównywane są zapisy szczegółowe. Przy takim typie obserwacji dzieci znajdują się, oczywiście, w warunkach naturalnych 1 nie wiedzą, że ktoś je obserwuje. Jak zobaczymy dalej, badacz ma możność stwarzania nowych sytuacji poprzez wprowadzanie bodźców, w dalszym ciągu bez wiedzy dńed.

Obserwacja kontrolowana może być również stosowana w sytuacjach naturalnych, w których badani wiedzą, że są obserwowani Ten rodzaj obserwacji był najskuteczniej stosowany w badaniach „małych grup" — którym to ogólnym terminem obejmuje się badania oddziaływań między członkami grup opar-

57

1

Por. przypii na str. 58.

S6