85

174  MORFOLOGIA

Jak już wspomnieliśmy, formanty mogą być proste i złożone. Ich budulec stanowią w ogromnej większości morfemy, których jedyną racją bytu w języku jest uczestniczenie w procesach słowotwórczych, czyli morfemy słowotwórcze. Ale i morfemy fleksyjne, tj. końcówki i przyrostki tematyczne, nie są dla słowotwórstwa obojętne. Kiedy derywat jest leksemem odmiennym, towarzyszą one wielu morfemom jako dodatkowy, ale ważny składnik formantu (por. np. funkcję różnicującą końcówek w formantach -at-0 i -at-y w rektor-0 —> rektor-at-0 i garb-0 garb-at-y). W takich wypadkach morfem słowotwórczy uznamy za formant podstawowy, a towarzyszący mu zestaw morfemów fleksyjnych za współformant. Bywają i takie derywaty, w których budowie morfemy słowotwórcze nie biorą udziału - wtedy rolę formantu pełnią jedynie morfemy fleksyjne. W jednym i drugim wypadku formantom mogą towarzyszyć oboczności w temacie słowotwórczym.

Składniki formantów, tj. dodanie do podstaw różnych typów morfemów - czyli tzw. formanty dodatnie, ujęcie od podstaw pewnych części -czyli tzw. formanty ujemne, wymiana jednych morfemów w podstawach na inne w derywatach - czyli tzw. formanty ujemno-dodatnie, mogą występować w różnych kombinacjach. Poniżej podamy wykaz rodzajów formantów oraz scharakteryzujemy je bliżej, najpierw w derywatach prostych, potem w derywatach złożonych.

1.3.1. Formanty w derywatach prostych

Formanty dodatnie: przedrostkowe proste, np.

przedrostkowo-fleksyjne, np. przyrostkowe proste, np.

przyrostkowo-fleksyjne, np.

postfiksalne proste, np. postfiksalno-fleksyjne, np.

stary —> pra-stary pisać —» pod-pisać

chud-y —> od-chudz-ić

piękn-y —> piękni-e głuch-y —» głuch-o

dom-0 —> dom-ow-y płak-ać —> płacz-liw-y pod brod-ą —> podbród-ek-0

czuć -» czuć się

krzew-# -» krzew-lć się

SŁOWOTWÓRSTWO. PODSTAWOWI POJĘCIA SfcOWOTWÓRSTWA

przedrostkowo-przyroitkowe, np,    lekk-i —> z lekk-a

przedrostkowo-przyrostkowo-fleksyjne, np. syn-0 -> u-syn-ow-ić przedrostkowo-postfiksalne, np.    chodzić —> na-chodzić się

przedrostkowopostfiksalno-fleksyjne, np. ciemn-y —> ś-ciemn-ić się

Formanty ujemne:

minus-postfiksalne, np.    smucić się —> smucić

morfemowe i nibymorfemowe proste, np. becz-k-a —» bek-a

ba-tali-on —> baon An-tosia —» Tor/a

morfemowo-fleksyjne, np. nibymorfemowo-fleksyjne, np.

Formanty ujemno-dodatnie:

fleksyjne proste, np.

przyrostkowe proste, np. przyrostkowo-fleksyjne, np.

tatar-sk-i (kotlet) —> tatar-p

spec-jalist-a —> spec-0

lis-0, -a... -> //i-i, czerwort-y, -tfgo... -> cz*rvW«tf*#, ■/.,. markiz-P, -a... —> markfaa, ■>>,,, cfor-y, -> chor-owa-d, chor-nj-t,,, bez nóg -0 -» beznogd, -ego,.,

Zo-fia -» Zo-sia

bog-at-y —> bog-acz-0 dam-sk-i (rower) —► dam-k-a

Poniżej opiszemy dokładniej, w jaki sposób wyodrębnione rodząjc formantów służą do ukształtowania derywatów prostych,

Najpierw musimy wyjaśnić dwa wyrażenia utyte W nazwach niektórych formantów: formanty postflksalne i nibymorfemowe, Wyrażenie pierwsze odnosi sic do morfemu wę w roli słowotwórczą]. Różni iłf on od innych morfemów tym, że ma luźniejszy związek Z tematem flekiyjnytn 1 słowotwórczym: jest on dołączany do gotowych niejako fónn fllkiyjnych czasownika, a więc nie przed, lecz po końcówkach, dlatego pisany Jest oddzielnie. Całość przybiera więc postać dwuiłowną, por. niapochodny czasownik bać się, boję się (gdzie morfem się Jest Stałą częścią tematu czasownika) i pochodny czuć się, czuję    czuć,

\