8

16 MIEJSCE GRAMATYKI W JĘZYKU

i że w odpowiedni sposób tworzą tekst nazywany listem; tym różnią się one od sytuacji nazywanych np. ciągiem chłopcy grają w szachy.

W języku wyróżnia się dwie klasy znaków: proste i złożone. Znaki proste identyfikowane są z wyrażeniami nazywanymi potocznie wyrazami, czyli takimi ciągami dźwięków, które odnoszą się do wyróżnionych klas obiektów, ich cech i stosunków (jak powyższe przykłady stół, biurko). Natomiast znaki złożone to struktury zbudowane ze znaków prostych, stanowiące rzeczywiste komunikaty o obiektach, ich cechach i stosunkach, czyli wypowiedzi, których zdecydowana większość nazywana jest potocznie zdaniami (por. powyższe przykłady o chłopcach).

Zbiór znaków prostych tworzy słownik danego języka, a ich funkcja symbolizowania zjawisk znajdujących się poza nimi nazywa się ich funkcją semantyczną. Opisem tej funkcji jednostek słownika, a także podobieństw i różnic semantycznych zachodzących między nimi zajmuje się leksykologia.

Znaki proste - jednostki słownika - są co prawda traktowane jako całości stanowiące budulec dla wypowiedzi, jednakże zarówno ich forma, jak i treść są rozkładalne na mniejsze elementy. Jak już wspomnieliśmy, ich formę stanowi z reguły ciąg następujących po sobie odrębnych dźwięków, np. ł-a-p-k-a. Ich jakość, ilość oraz dopuszczalne połączenia różnią poszczególne języki, są więc ustalane osobno dla każdego z nich, także dla języka polskiego. Z punktu widzenia strony treściowej i formalnej znaków prostych wyodrębniamy w nich mniejsze składniki nazywane morfemami, które są nosicielami bardziej szczegółowych znaczeń językowych, np. łap-k-a. Również jakość, ilość i możliwe sekwencje morfemów są dla języka polskiego ściśle określone. Wyrazy zarówno od strony formy, jak i treści stanowią więc struktury złożone z mniejszych jednostek. Tym bardziej odnosi się to do znaków złożonych, dla których jednostkami są wyrazy. I tu ilość, jakość oraz dopuszczalność połączeń jest z góry określona. Język - poza słownikiem - musi więc zawierać zbiór przepisów - reguł mówiących, jakie sekwencje dźwięków, określonych pod względem ilości i jakości, mogą tworzyć formę polskich wyrazów, jak z morfemów tworzyć wyrazy jako całości funkcjonalne i z wyrazów wypowiedzi. Ten zbiór reguł nazywa się gramatyką i użytkownicy danego języka muszą go sobie przyswoić, aby móc się językiem poprawnie posługiwać jako narzędziem komunikacji. Nauka, która zajmuje się opisem i funkcjonowaniem tych reguł, nazywana jest gramatyką opisową.

Gramatyka jest zbiorem reguł językowych, które regulują łączenie jednostek językowych w struktury. Istnieją trzy płaszczyzny języka, hierarchicznie ułożone, na których przebiega łączenie jednostek, poczynając od najprostszych do najbardziej złożonych. Są nimi: płaszczyzna fo-netyczno-fonologiczna, morfologiczna i składniowa. Na każdej z nich występują odrębne typy jednostek i odrębne typy reguł ich łączenia. Zgodnie z tym w gramatyce opisowej wyróżnia się trzy działy: fonologię z fonetyką, morfologię i składnię.

Fonologia ustala zbiór jednostek fonologicznych - fonemów, czyli dźwięków spełniających funkcję językową, oraz reguły ich łączenia w ciągi, tak aby tworzyły zróżnicowaną formę dźwiękową jednostek i struktur płaszczyzny morfologicznej, np. b + u + k = buk, d+e + m + b + a + m + i * = dębami. Jej podstawę stanowi fonetyka, która opisuje mechanizmy powstawania dźwięków językowych artykułowanych, ich cechy akustyczne, a także fizyczne realizacje fonemów w ciągach, czyli głoski.

Jednostkami płaszczyzny morfologicznej są morfemy, a morfologia ustala reguły ich łączenia w struktury, czyli w wyrazy, np. biał+y, biał+ego, pisz + ąc+y, łap + k+a.

Wyrazy stanowią jednostki płaszczyzny składniowej, a składnia opisuje reguły ich łączenia w wypowiedzi, np. Jan + pisze + list. Dzięki temu mogą służyć jako narzędzia przekazywania odpowiednio ukształtowanej informacji.

W powyższych wyjaśnieniach korzystaliśmy z prostych przykładów. Winniśmy jednak wspomnieć o istnieniu jednostek słownikowych, które przypominają struktury składniowe. Są to tak zwane związki frazeologiczne, jak kocie łby 'wyboisty bruk’, zbić kogoś z pantałyku 'stropić kogoś', z ręką na sercu 'szczerze’. Ich globalne znaczenie świadczy o tym, że nie stanowią one połączenia wyrazów, z którymi mogą nam się kojarzyć poszczególne segmenty (ale np. wyraz *pantałyk w polszczyźnie nie istnieje), a więc nie są efektami stosowania reguł składniowych, lecz gotowymi całościami - wielosegmentowymi jednostkami słownikowymi. Różnią się one od jednostek jednosegmentowych większą złożonością fonologiczną i morfologiczną, por. np. strukturę morfologiczną koci-e łb-y, koc-ich łb-ów itd., ale ich rola w tworzeniu komunikatów językowych jest taka sama.

Reguły gramatyczne działające na każdej z płaszczyzn języka oraz jednostki, które łączą, nie istnieją niezależnie od siebie; przeciwnie, wcho-dza^e-^obą w bezpośrednie i pośrednie relacje, tworzą więc system, yr^S&yMfcążda reguła i każdy typ jednostek zajmuje odpowiednie miej-