8

kipiały nad nim jasnym listowiem, bukietami szlachetnie uczłonkowa-nych filigranów zielonych, jak drzewa na starych gobelinach. Zdawało się, że te drzewa afektują wicher, wzburzając teatralnie swe korony, ażeby w patetycznych przegięciach ukazać wytworność wachlarzy Ustnych o srebrzystym podbrzuszu, jak futra szlachetnych lisic (...) Teraz okna, oślepione blaskiem pustego placu, spały: balkony wyznawały niebu swą pustkę; otwarte sienie pachniały chłodem i winem¹⁹.”

Inne sposoby kinetyzacji opisu to konstruowanie go poprzez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora lub pośrednika narracyjnego bądź też ukazywanie układu przestrzennego w zmienności jego wyglądu spowodowanej przez ruch obserwatora (np. słynny opis trzech wież u Prousta). Wreszcie - jak to w poematach Homera pokazał z podziwem Lessing - opis przedmiotu może być zastąpiony opowiadaniem o kolejnych fazach jego powstawania czy wykonywania.

Poprzez scalanie poszczególnych informacji zawartych w opisowych partiach dzieła literackiego, uzupełnianie ich za pomocą wnioskowania i domniemywania, konstytuują się w odbiorze dzieła literackiego przedmioty i układy przestrzenne. Przyjrzyjmy się z kolei już nie procesowi ich stopniowego „stawania się” poprzez opis, lecz - ich zawartości i budowie jako „gotowych”, całkowicie już ukształtowanych składników rzeczywistości przedstawionej. Każdy z tych tworów przestrzennych - powtórzmy raz jeszcze: wytworzonych środkami językowymi - scharakteryzować można umieszczając go na skali mieszczącej się między takimi oto głównymi biegunami kategoryzacyj-nymi: 1. reprezentacja analogiczna (w stosunku do danych doświadczenia potocznego) - reprezentacja fantastyczna; 2. ujęcie dyskursywne i ilościowe - ujęcie sensoryczne i jakościowe; 3. uporządkowanie - chaotyczność; 4. szczegółowość - pobieżność; 5. panoramiczność - wycinkowość²⁰; 6. wie-loaspektowość - jednoaspektowość (ze względu na rodzaj danych sensorycznych); 7. właściwości trwałe - właściwości chwilowe; 8. statyka - kinety-zacja; 9. ujęcie neutralne - ujęcie waloryzujące; 10. ujęcie konstatacyjne -

¹⁹ B. Schulz, Sierpień w jego: Proza, Kraków 1964, s. 48-49.

^:o Panoramiczne i pobieżne są opisy Reymonta, szczegółowe i wycinkowe - opisy Żeromskiego.

ujęcie interpretacyjne (wydobywające właściwości emotywne bądź alegoryczne i symboliczne przedmiotu). Nie jest to na pewno lista kompletna, w każdym razie jednak wymienione w niej kategorie pozwalają na dość wyczerpującą charakterystykę tworów przestrzennych.

Z kolei należy wziąć pod uwagę umiejscowienie przedmiotu w całości przestrzeni przedstawionej, oraz - przy przedmiotach ruchomych - kierunek i tor ich przemieszczania się. Orientacja wertykalna ( w górze - w dole) i horyzontalna ( po stronie lewej - po prawej; pośrodku - na peryferiach) przedmiotu może być momentem semiotycznie istotnym.

Zestawiając z sobą różne twory przestrzenne występujące w tym samym utworze literackim dostrzegamy występujące między nimi relacje oparte bądź to na więzi przyległościowej (występowanie obok siebie w przestrzeni), bądź to - na więzi paralelizmu, rozumianego szeroko, nie tylko jako podobieństwo, ale także gradacja i kontrast (np. charakterystyczna dla wielu powieści polskich XIX wieku opozycja: pałac - dwór - chata).

Od poszczególnych tworów przestrzennych i ich relacji przechodzimy do charakterystyki przedstawionego terytorium jako całości. Obok kategorii już wymienionych istotne mogą się tu okazać opozycje: ukształtowanie poziome - ukształtowanie pionowe; ciągłość - eliptyczność; jednorodność wewnętrzne rozgraniczenie; zacieśnianie - rozległość; zamkniętość -otwartość, a przede wszystkim różne momenty treściowe określające terytorium przedstawione: region geograficzny, pory roku i pory dnia, proporcje między „wypełnieniem” przyrodniczym i kulturowym; dominacja określonych tworów przestrzennych w zawartości narracyjnej.

W całości dzieła narracyjnego układy przestrzenne stanowią rzadko składnik tematycznie górujący; tak dzieje się właściwie tylko w poemacie opisowym. Częściej można zaobserwować występowanie określonego terytorium jako naczelnej, choć nie jedynej więzi kompozycyjnej (np. w Ziemi obiecanej Reymonta). W niektórych utworach narracyjnych, np. w Panu Tadeuszu, można mówić o współrzędności układów przestrzennych wobec zawartości fabularnej i postaci. Przeważnie jednak układy te zajmują w stosunku do innych pozycję hierarchicznie niższą i są wobec nich sfunkcjonalizowane. Stanowią więc przede wszystkim podłoże i obudowę zdarzeń składających się na zawartość fabularną, a czasem także ich uwarunkowanie sprzyjające lub przeszkodę. W szczególności — przy

225