8

118 INTELIGENCJA A KULTURA

- „Rewolucjoniści szlacheccy” nawoływali do służby w imię dobra ojczyzny, czego już nie znajdziemy ani u Aleksandra Hercena, ani u Wissariona Bielińskiego, ani u Aleksieja Chomiakowa. Kolejne pokolenia inteligencji skupiły się na poszukiwaniach duchowych, kształtowaniu samoświadomości, próbach uzasadnienia swej tożsamości - na plan pierwszy wysunięto zagadnienia antropologiczne, pytania o miejsce człowieka w społeczeństwie.

Istotny wniosek, jaki wypływa z powyższych rozważań, brzmi następująco: dekabryści stanowili typ społeczno-psychologiczny o silnych tendencjach do indywidualizacji. Był to typ zupełnie nowy na tle dotychczasowej kultury rosyjskiej; złożyły się nań cechy mentalności szlachty rosyjskiej oraz wpływy kultury Zachodu. Predyspozycje psychologiczne wpłynęły na kształt postaw moralnych i etycznych, odmiennych od tradycyjnie przyjętych. Pochodną typu osobowego, na który złożyły się emocje oraz wypracowane postawy moralno-etyczne, były przekonania o charakterze społeczno--politycznym. To właśnie w epoce dekabryzmu ukształtował się „romantyczny rewolucjonista”⁴⁸¹ jako zjawisko typowe dla dziewiętnastowiecznej kultury rosyjskiej. Dekabrysta połączył w doskonałych proporcjach ideał doskonałości wewnętrznej z realną służbą na rzecz społeczeństwa. Był to jedyny typ psychologiczny pośród rosyjskiej inteligencji, który nie przeżywał wewnętrznego rozdarcia między myślą racjonalistyczną a pragnieniem duchowej służby i światopoglądem opartym w równym stopniu na pierwiastkach: religijnym i racjonalistycznym⁴⁸². Mobilizacja sił duchowych pierwszego pokolenia inteligencji przyniosła w rezultacie połączenie ideałów moralnych z ukierunkowaniem na humanistyczne wzory oświecenia⁴⁸³.

Potencjał zgromadzony pod wpływem oświeceniowych prądów Zachodu, humanizmu, wybuchł z ogromną siłą, by odtąd kształtować oblicze rosyjskiej kultury w duchu całkowicie odmiennym od tego, który panował na przełomie wieku osiemnastego i dziewiętnastego. Odmienność owa wyraźnie zaznaczyła się w przeciwstawieniu dekabryzmu kulturze szlacheckiej jako całości pod każdym względem: obyczajowości, przekonań politycznych, drogowskazów moralnych, kwestii etycznych.

Według powyższego klucza: cechy psychologiczne jako pochodna rodzimego środowiska oraz obcych wpływów - postawy moralno-etyczne - przekonania o charakterze społeczno-politycznym, będziemy rozpatrywać kolejne typy: słowianofila i „zbędnego człowieka”.

⁴⁸¹    „Pozostając konspiratorem, rewolucjonista nie tylko nie ukrywa w społeczeństwie tajemniczego charakteru swojego życia, ale - odwrotnie - na wszystkie sposoby go podkreśla. Nie tylko nie zniża się do tego, żeby ukrywać przed społeczeństwem swoje przekonania, ale wchodząc w sprzeczności z samą istotą konspiracji, teatralizuje swoją mowę, intonację, gesty, strój...”. J. Łotman, Dekabrysta w życiu codziennym, s. 387.

⁴⁸²    Specyficzny duchowy nastrój dekabrysty stał się przedmiotem wnikliwych rozważań historyka, który kieruje nas bezpośrednio ku związkowi idei moralności z rosyjskim sposobem pojmowania dobra. Por. n.H. Mhjuokob, OnepKu no ucmopuupyccKOU Kyjibmypu, t. 3, s. 428.

⁴⁸³    Na istotną rolę motywów moralnych w rosyjskim humanizmie zwraca uwagę B.B. 3em>KOBCKHfi, Hcmopm pyccKOU <punoco(j)uu, t. 1, s. 105.