36

146 INTELIGENCJA A KULTURA

bowa, propagującego realizm w literaturze⁶²⁶ i sprowadzenie dzieła literackiego do roli dokumentu socjologicznego, którego wartość mierzy się „tym, co i jak jest przez nią [literaturę - M.A.] propagowane”⁶²⁷, z pominięciem jego funkcji estetycznej - wyrażania subiektywnego odczucia piękna. Krytyczny stosunek do czystej sztuki jako wyrazu kultury warstw uprzywilejowanych i przyjęcie użyteczności za kryterium oceny dzieła pozwala zaliczyć do tej grupy inteligentów-nihilistów także hrabiego z Jasnej Polany -Lwa Tołstoja.

Postawę nihilistyczną, doprowadzoną do absurdu, reprezentuje „bies”. Absurd zawiera się w założeniu, że nihilista zniszczy również sam siebie. Prorokował to już Bakunin, którego można uznać za pierwszego rosyjskiego „biesa”: „wraz z zagładą tego, co pozytywne, czynnik negatywny niszczy również sam siebie jako owo fałszywe, jednostkowe, nieadekwatne istnienie”⁶²⁸. Bakuninowskie pragnienie pustki jest wyrazem buntu przeciwko Bogu, społeczeństwu i historii. Bunt przeciwko zastanemu porządkowi rzeczywistości w specyficzny sposób warunkuje nie tyle niezdolność, ile odmowę tworzenia. Bakunin pojmował działanie jako protest przeciwko temu, co istnieje; prawdziwy akt kreacji - według autora Filozofii negacji - jest równoznaczny z negacją. Wizja człowieka Bakunina i uprawomocnienie buntu dopełniają psychologiczny portret nihilisty; jego myśl znajduje się na przeciwległym biegunie do herce-nowskiej: nie złagodzić przeciwieństwa przez znalezienie wspólnego zbioru, lecz doprowadzić je do krańcowej sprzeczności i - w konsekwencji - do całkowitej destrukcji. Myśliciel wyszedł od krytyki filozofii Hegla - przedmiotu fascynacji ludzi lat czterdziestych dziewiętnastego wieku - i dotarł przez afirmację boskiego pierwiastka w człowieku do afirmacji samego człowieka. „Człowiek stał się człowiekiem dzięki zerwaniu owoców z drzewa poznania dobra i zła. Są trzy formy rozwoju ludzkiego: żywotność, myśl i bunt. Bunt jest naturalną cechą człowieka podnoszącego się z upadku”⁶²⁹. Bakuninowskie pojmowanie Boga stopniowo ewoluowało, stając się uzasadnieniem dla jego filozofii negacji. Podniesienie hasła destrukcji do rangi ideału określiło również koncepcję antropologiczną: człowiek zbuntowany nie uznaje żadnych autorytetów, co sam Bakunin potwierdzał swoim trybem życia. W historii rosyjskiej inteligencji jest postacią barwną i przerażającą zarazem⁶³⁰.

Zadania rewolucyjnego przekształcenia porządku podejmie się inteligent, któremu za zbiór zasad posłużył Katechizm rewolucjonisty⁶³¹ Siergieja Nieczajewa, założyciela konspiracyjnej organizacji rewolucyjnej - Narodnaja Rasprawa. Warto przypomnieć, że struktura organizacyjna opierała się na systemie „piątek”, co stwarzało duże możliwości manipulacji poszczególnymi członkami. Fakty historyczne znalazły odzwierciedlenie w prozie wybitnego twórcy, Fiodora Dostojewskiego (Biesy - 1871-1872). Pro-

⁶²⁶    M. Dobrolubow, Pisma filozoficzne..., t. 2, s. 235.

⁶²⁷    M. Dobrolubow, Pisma filozoficzne..., t. 2, s. 242.

⁶²⁸    M. Bakunin, Filozofia negacji [w:] Rosyjska myśl filozoficzna..., s. 236.

⁶²⁹    M. Bierdiajew, Rosyjska idea, s. 157.

⁶³⁰    Przed bakuninowskim dążeniem do wolności - samowoli ostrzegał Hercen w Listach do starego towarzysza. Patrz A. Hercen, Pisma filozoficzne', I. Berlin określi! Bakunina mianem „Stawrogina ukrytego w Rudinie”. Por. I. Berlin, Rosyjscy myśliciele, s. 117.

⁶³¹    http://wikisource.org/wiki/Katechizm_rewolucjonisty - Katechizm rewolucjonisty Siergieja Nieczajewa.