32

142 INTELIGENCJA A KULTURA

ności zamiast ideału piękna, pragnienie burzenia, przekonanie, że na istniejącym gruncie nie da się zbudować sprawiedliwego świata bez wyzysku i cierpienia - to cechy charakterystyczne dla „nowego człowieka”. W latach sześćdziesiątych typ jest mało wyrazisty, ponieważ grunt ideowy dla burzenia nie jest jeszcze gotowy. W miarę jak idee związane z kulturą szlachecką były wypierane z życia społeczno-politycznego typ nihilisty rósł w siłę.

Podsumowując rozważania na temat genezy typu nihilisty, możemy stwierdzić, że narodził się on w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku wskutek połączenia immanentnej cechy rosyjskiego charakteru: skłonności do buntu, z konkretnymi warunkami społeczno-politycznymi: despotycznym charakterem państwa, konserwatywnymi tendencjami warstwy szlacheckiej oraz poczuciem krzywdy z powodu wielowiekowego ucisku. Nową siłę społeczną tworzyła zubożała szlachta, a także synowie popów, lekarzy, drobnych urzędników, którzy zyskując możliwości zdobywania wykształcenia, zbliżyli się statusem do ubogiej szlachty. Przy całej swojej surowości nie można odmówić nihiliście romantyzmu, widocznego zarówno w postawie literackiej postaci - Bazarowa, który „z oburzeniem odkrywa w sobie romantyka”⁶⁰³, jak również przebijającego w słowach Czernyszewskiego, który na wieść o aresztowaniu pietra-szewców stwierdził: „Jakże łatwo wejść do historii - ja na przykład sam nie zawahałbym się wejść do ich towarzystwa i z czasem - rzecz jasna - wszedłbym”⁶⁰⁴.

Przedmiot negacji stanowiła kultura szlachecka, istniejąca w postaci konkretnych instytucji życia społecznego i państwowego oraz wartości autotelicznych (piękna, dobra, prawdy - ich wyrazem była sztuka). Zanegowano również istnienie sfery wartości transcendentnych. Bunt przeciwko Bogu wypływał z przekonania, że religia sankcjonuje istnienie niezawinionego cierpienia w imię abstrakcyjnych wartości: jakiejś „wyższej konieczności”, zbawienia wiecznego po śmierci.

Spośród źródeł negacji należy wymienić:

-    Nadwrażliwość inteligenta na cierpienie i krzywdę, spowodowane nierównością społeczną. Nihilista ten właśnie dysonans w sytuacji materialnej szlachty i ludu uważał za przejaw i zarazem przyczynę zła w każdej istniejącej postaci.

-    Przyjęcie na siebie roli „zbawcy ludzkości”⁶ \ Pociągnęło to za sobą stworzenie reguł i hołdowanie określonemu sposobowi życia, który wykluczał postawy niesłużące dziełu rewolucyjnego przekształcenia rzeczywistości. Ascetyzm połączony ze służbą w imię już nie tylko „słusznej”, ale i „świętej” sprawy ukształtował z kolei typ „wojującego mnicha” - inteligenta powołanego do zmiany, wprowadzenia radykalnych zmian w porządku świata. Według Siemiona Franka: „ukrytemu w klasztorze inteligentowi świat nie jest obojętny; przeciwnie, ze swojego klasztoru chce on władać światem i narzucać mu swoją wiarę”⁶⁰⁶.

⁶⁰³    1. Turgieniew, Ojcowie i dzieci, s. 99 (incydent z Odincową, gdy Bazarów się zakochuje).

⁶⁰⁴    Cyt. za G. Przebinda, Mikołaj Czernyszewski. Późny wnuk Oświecenia, Katowice 1996, s. 9.

⁶⁰⁵    W łagodniejszej wersji: nauczyciela ludzkości. „Będę dobrym nauczycielem ludzi w ciągu wieków, tak jak był nim Arystoteles” - pisał Czernyszewski w liście do żony w 1862 roku. Por. G. Przebinda, Mikołaj Czernyszewski, s. 8.

⁶⁰⁶    S. Frank, Etyka nihilizmu. Przyczynek do światopoglądu moralnego inteligencji rosyjskiej [w: I Wiechy, Warszawa 1988, s. 123.