30

140 INTELIGENCJA A KULTURA

zaznaczyliśmy w toku naszych rozważań nihil - „nic” wyznacza płaszczyznę bądź horyzont poszukiwań. Pomimo pozornego bezruchu i martwoty, może być ruchem w kierunku śmierci bądź ruchem w kierunku życia przez śmierć. Na gruncie rosyjskim negacja istniejącego porządku zakładała wyłonienie prawd, które posłużyły raznoczyń-com jako sankcja dla późniejszych działań rewolucyjnych. Można wywnioskować, że rosyjski nihilizm był ruchem ku śmierci duchowej człowieka i kultury, zakładał jednak, że akt burzenia pozwoli odsłonić prawdę o bycie⁵⁹'. Prawdziwy rosyjski nihilizm nigdy nie doszedł do stadium tworzenia nowych wartości, lecz do końca pozostawał jedynie na pozycji negacji⁵⁹³. Etyka stworzona przez Czemyszewskiego została zaadaptowana do ideologii nihilistycznej.

„...w rosyjskiej rzeczywistości nihilizm zyskiwał wymiar etyczny: z dogmatów materialistycz-nych wyciągnięto wnioski społeczno-moralne [...] Światopogląd ów opierał się na założeniu, że wszelkie amoralne choroby« (zło) pochodzą z niewłaściwego wychowania i nieprawidłowej organizacji społeczeństwa”⁵⁹⁴.

Bierdiajew⁵⁹⁵ uważał, że nihilizm jest immanentną cechą rosyjskiej kultury, tendencją burzącą, która uaktywnia się cyklicznie: „Nihilizm rosyjski był moralną refleksją nad kulturą, stworzoną przez warstwę uprzywilejowaną i tylko dla niej przeznaczoną”^{5 6}. Myśliciel podkreślił opozycyjność nihilizmu w stosunku do kultury stworzonej przez szlachtę w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku, twierdząc zarazem, że potrzeba buntu jest charakterystyczna dla rosyjskiego ducha narodowego.

J. Kucharzewski⁵⁹⁷ łączył genezę nihilizmu z ideami rewolucyjnymi i kółkiem Pie-traszewców. Uczestnicy kółek dyskusyjnych nie tylko pragnęli w ślad za dekabrystami obalić despotyzm, lecz także proponowali całkowite przekształcenie porządku społecznego. Chłonąc idee z Zachodu, w przeciwieństwie do dekabrystów, nie mieli możliwości działania. Narodziny typu nihilisty są w tym przypadku następstwem życia w niewoli w ramach despotycznego państwa. Dążenia rewolucyjne i reakcja stanowią samo-napędzający się system, wewnątrz którego narasta ciśnienie.

„Fourieryzm dał tylko przejściową frazeologię ku wyrażeniu pragnień, które tkwiły głęboko w duszach i miały podstawę w warunkach życia w niewoli. Osobliwy rosyjski mesjanizm rewolucyjny kierował dusze Hercena, Ogariewa do saint-simonizmu, pietraszewców do Fouriera, Bakunina do Proudhona, następne pokolenie do Marksa. Po stłumieniu buntu dekabrystów przyszli w Rosji saint-simoniści, odcierpieli wygnanie na Syberię i musieli emigrować za granicę. Przyszli następnie entuzjaści fourieryzmu: po pogromie tego kierunku przyjdzie z kolei typ nowy, surowszy, brutalny, wychowany na materializmie, dojrzały w strasznym okresie terroru, w epoce między 1848 a klęską Rosji w wojnie krymskiej: nihilista”⁵⁹⁸.

Wyjaśnienie genezy typu przez historyka jest zbieżne z propozycją Bierdiajewa: w duszy rosyjskiej wrzał tłumiony bunt, podsycany przez idee socjalistyczne. Od czasów dekabryzmu burząca tendencja przybierała na sile, by ostatecznie wybuchnąć,

⁵⁹²    Por. A. Walicki, Zarys myśli..., s. 282.

⁵⁹³    W. Possenti, Nihilizm teoretyczny i „śmierć metafizykf\ Lublin 1998, s. 11.

⁵⁹⁴    G. Przebinda, OdCzaadajewa do Bierdiajewa..., s. 259.

⁵⁹⁵    M. Bierdiajew, Rosyjska idea.

⁵⁹⁶    M. Bierdiajew, Rosyjska idea, s. 139.

⁵⁹⁷    J. Kucharzewski, Od białego...

⁵⁹⁸    J. Kucharzewski, Od białego..., s. 111.