4

114 INTELIGENCJA A KULTURA

»chamstwa«, »podłości«, »tyranii«, »liberalizmu«, »oświecenia«, »heroizmu«. Neutralnych i nic nie znaczących czynów nie było i nie zakładano ich istnienia...”⁴⁶⁵.

Umiejętność wyrażania myśli w sposób jasny i zrozumiały, a jednocześnie porywający słuchaczy odegrała istotną rolę w okresie działalności tajnych związków, kiedy zaczęły powstawać teksty agitacyjne. Źródło wzorców literackich stanowiły teksty starożytnych autorów.

„OcBeutajiHCb KnaccanecKae Tpąaauaa oparopcKoro HCKyccTBa, H3yHajincb npaBHJia KpacHO-peHHB, »peHH BejlHKHX JIKtJlCH B TpeitHH H PHMe«, HO BCe 3T0 itejtajlOCb c ItejlbK) COÓCTBCHtlOrO BocttHTaHHB, b iicjihk aeKaópacTCKoa nponaramtbi...”⁴⁶⁶.

Moralne samodoskonalenie, pragnienie zdobywania wiedzy stało się narzędziem poznania i przekształcenia rzeczywistości, a nie celem samym w sobie. Nadanie znaczenia słowu wiązało się z utożsamieniem słowa z czynem. Teksty agitacyjne stanowią ważny dowód na to, że epoka dekabrystów była epoką czynu, dzięki nadaniu szczególnego znaczenia słowu i podniesieniu go do rangi czynnika sprawczego. Wraz z rozwojem tajnych stowarzyszeń powstała literatura dekabrystowska, na łamach publikowanych utworów podkreślano wagę zadań postawionych przed inteligencją: walki w imię wolności i postępu społecznego. Wśród twórców znalazły się takie wybitne postacie, jak Aleksander Gribojedow, Aleksander Puszkin, a także Aleksander i Mikołaj Bestużewowie, Aleksander Kuchelbecker, Władimir Rajewski oraz Nikita Mura wjow.

Odmienne zachowanie i sposób formułowania oraz wyrażania myśli miały swoje źródła w nowych dla kultury szlacheckiej wartościach: godności człowieka i wolności osobistej. Dekabryści sięgnęli do spuścizny antyku, szukając ideałów do naśladowania. Sztuka oratorska inspirowała - rodził się mówca, posiadający dar wymowy, zdolny słowem porywać słuchaczy do czynu. Rodził się również bohater tragiczny, skazany na śmierć w imię wzniosłych ideałów, umierający dla słusznej sprawy. Dekabryści marzyli o sławie w jej ziemskim wymiarze, pragnąc pozostać w pamięci potomnych jako ci, który tworzyli historię. Chrześcijański model sławy stracił na znaczeniu, został zastąpiony ideałem świeckim⁴⁶⁷. Słowo „wolność” należało do słów-kluczy w słowniku dekabrysty. Wiara w jego moc najdobitniej przejawiła się w relacji Piotra Kachow-skiego⁴⁶⁸, który - odpierając zarzut, jakoby dekabryści zebrani na placu Senackim wznosili okrzyki, domagając się przyjęcia konstytucji - powiedział:

„HecnpaBeąjiHBO aonecaa BauieMy npeBOCxo/taTe:ibCTBy, gyrrro 6bi npn bocctbhhh npomjioro 14-oro ąeKaópa Mecaua Kpanana: »aa 3,npancTBycT KOHCTHTyiuui!«, a óyflTO Hapoą cnpauiaBaa, hto Taicoe KOHcraiyuaa, He >xeHa aa ero BbicoaecTBa necapeBaaa? 3to 3a6a-enasł BbmyMKa! Mbi aiaeaa cbobo, noTpacajomae cepaua paBao Bcex cocaoBaa b napoae »cbo-6oąa«”⁴⁶⁹.

⁴⁶⁵    J. Łotman, Dekabrysta w życiu codziennym, s. 267.

⁴⁶⁶    B. Ea3aHOB, Ouepm deKaópucmcKou Jiumepamypbi, MocKBa 1953, s. 237.

⁴⁶⁷    J. Łotman, Kultura i eksplozja, przekł. B. Żyłko, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1999, s. 88.

⁴⁶⁸    J. Łotman, Kultura i eksplozja..., s. 83.

⁴⁶⁹    J. Łotman, Kultura i eksplozja..., s. 83.