40

150 INTELIGENCJA A KULTURA

pytania sędziego Porfirego o wiarę w Boga odpowiada: „Wierzę”. Zbrodnia, już od chwili powzięcia postanowienia, oddala go od osób ukochanych, powoduje, że świat staje się nienawistny. „W jednej chwili zagościło w jego sercu uczucie dręczącej, bezgranicznej samotności i niechęci do ludzi”⁶⁴⁸. Wyobcowanie narasta z każdą chwilą, kiedy Raskolnikow bredzi w malignie i kiedy odzyskuje przytomność: „Matka, siostra... jakże ja je kochałem! Dlaczego teraz ich nienawidzę? Tak jest, nienawidzę ich, po prostu fizycznie nie mogę znieść ich obecności...”⁶⁴⁹ - aż do żarliwej prośby: „Zapomnijcie o mnie zupełnie. Tak będzie lepiej. [...] Teraz, jeśli mnie kochacie, wyrzeknijcie się mnie... inaczej znienawidzę was, czuję to... Żegnajcie!”⁶⁵⁰. Narastające poczucie obcości każe mu znienawidzić Sonię, u której podświadomie szuka ratunku, rozgrzeszenia, otuchy. Raskolnikow traci więź z ludźmi i jednocześnie traci „słowo” -moc przekształcania rzeczywistości.

„...straszne uczucie śmiertelnego chłodu znów zagościło w jego duszy i znów uprzytomnił sobie z przerażającą jasnością, że powiedział okropne kłamstwo, że nigdy nie będzie mógł wypowiedzieć tego, co ma na sercu, że nigdy już z nikim w ogóle nie będzie mógł pomówić”⁶⁵'.

Inteligent-nihilista, jakiego prezentuje Iwan Karamazow (Bracia Karamazow), jest „niebezpiecznie niewinny”, ponieważ nie miał szansy spotkać Boga jako dziecko, nie może go przeczuwać, puste miejsce zajęła idea rozumnej negacji boskiego porządku, odrzucenie świata pełnego cierpienia. Albert Camus⁶⁵² używa określenia „niewinność niebezpieczna” w odniesieniu do bohatera, dla którego „wszystko wolno” jest wyrzutem skierowanym przeciwko Bogu. Pisze:

„Nie wiem, czy zwrócono na to dość uwagi nie chodzi o krzyk wyzwolenia i radości, ale o gorzkie stwierdzenie. Pewność istnienia Boga, który przydaje sens życiu, jest nieporównywalnie bardziej kusząca niż bezkarność w czynieniu zła”⁶⁵³.

Istota buntu inteligenta-nihilisty tkwi w niezgodzie na świat, gdzie ludzie cierpią. „Nie jesteśmy z Tobą, lecz z nim, otóż nasza tajemnica”⁶⁵⁴ - mówi Wielki Inkwizytor do Chrystusa. Zaprzedanie duszy „duchowi strasznemu i mądremu, duchowi samounicestwienia i niebytu”⁶⁵⁵ jest ofiarą Wielkiego Inkwizytora, poniesioną w imię szczęścia ludzkości. Bunt wynika ze zwątpienia w Chrystusa i z miłości do ludzi. Polemika Iwana z Aloszą ujawnia dwie najważniejsze cechy rosyjskiego inteligenta, który za pomocą rozumu próbuje zbudować świat bez Boga i bez cierpienia. Chrystus nie ma nic do dodania. Wielki Inkwizytor nie przyjmie Jego prawdy. Zaiste, trudny to wybór, ale oponent Chrystusa go dokona, ponieważ reprezentuje tych, którzy: „strawili życie na umartwianiu się na puszczy, a nie wykurowali się z miłości do ludzi”⁶⁵⁶. Z tego też

⁶⁴⁸    F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, s. 138.

⁶⁴⁹    F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, s. 337.

⁶⁵⁰    F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, s. 377.

⁶⁵¹    F. Dostojewski, Zbrodnia i kara, s. 281.

⁶⁵²    A. Camus, Mit Syzyfa, przekł. J. Guze, Warszawa 2001.

⁶⁵³    A. Camus, Mit Syzyfa, s. 60.

⁶⁵⁴    F. Dostojewski, Bracia Karamazow, s. 299.

⁶⁵⁵    Por. F. Dostojewski, Bracia Karamazow, s. 292.

⁶⁵⁶    Por. F. Dostojewski, Bracia Karamazow, s. 303.