92

nic i przechowywanie. Dokument dostępny poprzez sieć może być w danej bibliotece opracowany, informaq'a o nim może znaleźć się w automatycznym katalogu,

I dzięki strukturze hipertekstowej katalogu, można dokument łatwo udostępnić. Ale on sam żadnej przestrzeni fizycznej w danej bibliotece nie zajmuje. W związku z tym w piśmiennictwie anglo-amerykańskim w dziedzinie bibliotekoznawstwa, obok pojęć „book” i „non-book materials” (także „printed” i ,,non-printcd^r) pojawiają się coraz częściej dwa inne określenia materiałów bibliotecznych: „tangi-ble" (namacalny, dotykalny)¹ oraz „intangible" (niedotykalny, nieuchwytny). Istotnego znaczenia nabiera pojęcie „dostępu”. Biblioteka udostępnia już nie tylko materiały „tangible”, zapisane na różnych nośnikach i przechowywane na miejscu, ale też źródła „intangible", dostępne poprzez sieci komputerowe.

Dokonująca się rewolucja teleinformatyczna, objawiająca się między innymi ekspansją Internetu, ma doprowadzić do głębokich przemian cywilizacyjnych i ustanowić nowy system porządku społecznego zwany społeczeństwem informacyjnym. W tym rozdziale poruszam zasadnicze problemy zawarte w przepowiedniach, które w odniesieniu do bibliotek mówią o zmianie relacji pomiędzy dokumentami tradycyjnymi i elektronicznymi oraz o nowych funkcjach i nowych problemach stojących przed zawodem bibliotekarza.

Szerokie zastosowanie komputerów w wielu dziedzinach sprawiło, iż mówimy o coraz bardziej wyraźnych zmianach jakościowych w życiu społeczeństw krajów rozwiniętych. Przyjmując terminologię Davida Boltera² stwierdzamy, że komputer jest w dziejach ludzkości, podobnie jak niegdyś zegar i maszyna parowa, „technologią definiującą”, czyli przynoszącą istotne zmiany w stylu życia człowieka i wprowadzającą ludzkość na nowe tory rozwoju. Głośny niedawno informatyczny problem roku 2000 pokazuje, iż dyskusjom o skutkach komputeryzacji towarzyszy jednak nuta niepewności, jakby strach przed nieznanym. Bibliotekarstwo, jak każda inna dziedzina, uważnie przygląda się ekspansji techniki komputerowej na jej polu. Jak w każdej innej dziedzinie dostrzega się zarówno ogromne korzyści, wynikające ze zautomatyzowania niektórych działań, jak i ewentualne zagrożenia. Celem niniejszych rozważań jest ukazanie roli komputerów w nowym zdefiniowaniu charakteru i funkcji biblioteki. Obszerne fragmenty rozdziału dotyczą wyraźnego w piśmiennictwie bibliologicz-nym sporu na temat tej roli. Nie brakuje skrajnych wypowiedzi. Poglądy jednych można w skrócie przedstawić następująco:

*    nadchodzi czas zmierzchu publikacji drukowanych, papier przestanie być dominującym nośnikiem informacji,

*    biblioteki powinny przestać rozbudowywać własne kolekcje i skupić się na dostępie Online,

•    korzystanie z bibliotek będzie polegało na dostępie zdalnym do dokumentów elektronicznych,

•    w związku z tym zniknie potrzeba przychodzenia do bibliotek, a w efekcie biblioteki jako miejsca będą zanikać,

*    ich funkcję przejmą zbiory rozproszone w sieciach teleinformatycznych.

Z kolei przeciwnicy tych poglądów twierdzą, że:

•    książka drukowana dzięki swej ergonomii nie jest w żaden sposób zagrożona,

nie wolno spłycać funkcji bibliotek, bo nic zachodzi w nich jedynie transfer informacji, ale istotna też jest zachodząca w nich komunikacja artystyczna.

■ powierzenie dorobku myśli ludzkiej pamięci komputerów jest z wielu względów ryzykowne,

•    powiększanie się zastosowań technologii komputerowej grozi odhumanizowaniem stosunków międzyludzkich,

•    ograniczenia prawa autorskiego istotnie spowolnią rozwój bibliotek elektronicznych.

W dalszej części niniejszego rozdziału pojawi się wiele wypowiedzi przedstawicieli obu stron zarysowanego powyżej sporu. Będzie to jednocześnie próba znalezienia „złotego środka” i najlepszych rozwiązań w sytuacji rosnącej roli komputerów w organizacji społeczeństwa, a w szczególności w bibliotekarstwie.

ZAPOWIEDZI PRZEŁOMU CYWILIZACYJNEGO

Dokonująca się na naszych oczach rewolucja informatyczna i telekomunikacyjna jest trzecim po rewolucji agrarnej i przemysłowej wielkim przełomem historycznym. Ma wyraźny wpływ na tempo życia, na sposób wykonywanej pracy, zmienia znaczenie kontaktów międzyludzkich. Jej też przypisuje się wszelkie pozytywne i negatywne skutki przemian obyczajowych. Nowym bodźcem w rozwoju społeczeństwa jest coraz częstsze i łatwiejsze łączenie technologii komputerowej z technologią telekomunikacyjną. W geometrycznym postępie zwolenników zdobywa Internet. Modny staje się termin „telematyka”^{3 4 5 6} (połączenie telekomunikacji z informatyką, np. ang. telematic cducation). Sieci komputerowe będą więc głównym motorem trzeciej wielkiej fali przemian kulturowych w dziejach ludzkości.

Autorem teorii trzeciej fali przemian cywilizacyjnych jest amerykański socjolog Alvin Toffler. W wydanej przed trzydziestu laty książce Szok przyszłości* zapowiedział nastanie epoki postindustrialnej, a tym samym zamknięcie drugiego etapu w dziejach ludzkości - okresu rewolucji przemysłowej. Grono swych zwolenników powiększył wydając dziesięć lat później głośną książkę trzecia fala⁷. Formułowane przez Tofflcra, wspólnie z żoną Hcidi, zapowiedzi głębokich przemian cywilizacyjnych wywarły wyraźny wpływ na szerokie spektrum badaczy w dziedzinie m.in. ekonomii, polityki, socjologii i teorii komunikacji.

Przepowiednie Tofflerów i im podobne zwykło się określać mianem futurologicznych. 'tym się one jednak różnią od zwykłego wróżbiarstw a, iż oparte zostały na naukowych podstawach, a ich formułowaniu towarzyszyła analiza zjawisk zachodzących w gospodarce, kulturze, nauce i oświacie. Futurologia mc jest zajęciem wdzięcznym, bo autor każdej (nawet odległej czasowo) przepowiedni na-

1

J. Wojciechowski używa określenia „przcmieszczalne” („przemieszczalne nośniki informacji • książki, dyski, dyskietki"). \5. Wojciechowski: ściany bez bibliotek. „Bibliotekarz" I99S nr 3 v 10 ]

2

D. Boller: Człowiek Turinga. Kultura Zachodu w wieku komputera. Warszawa, PIW 1990.

3

Sam termin nie jest jednak czymś nowym Wylansmsali jo jeszcze •» latach skdemdziciiaiycił

4

francuscy badacze komunikacji społecznej Simon Nora i Alain Minę 11 Giiban-Kius. P Sienkiewicz Spoleczeibtwo informacyjne. Szanse, zagrożenia, wyzwania. Kraków. śyydHwniswo Fundacji ftwtepu

5

Telekomunikacji 1999, s. 5.|

6

A. Tofller: Futurę shoek. New York. Random Hou>c 1970 (Pięntuc pełne pokihM wydanie z 1974 r.j.

7

' A. Tofller: The ihirJ tmw New York, Monow 1980 {Picnuwe wydatne polskie i roku a pierwsze pełne i nie ocenzurowane t roku I997|