9

20

czy robiąc remake Człowieka, który wiedział za dużo (1956). W 1959 roku realizuje Północ - północny zachód, a w latach sześćdziesiątych Rozdartą kurtynę i Topaz. Ten ostatni film, będący adaptacją powieści Leona Urisa, nawiązywał do autentycznego skandalu szpiegowskiego związanego z infiltracją wywiadu francuskiego przez KGB. Szczegóły afery „Saphire" (jak widać zmieniono jedynie nazwę klejnotu) zostały odtworzone tak dokładnie, iż oficer wywiadu francuskiego wytoczył i wygrał proces przeciw pisarzowi i filmowcom (Polmar, Allen 2000).

Wracając do lat trzydziestych, warto przypomnieć, iż powstały wówczas filmy, które nie tylko ewentualnie pozwalały domyślać się, kim jest zagrażający wróg, ale wskazywały go z imienia. Na przykład w 1938 roku powstał film Anatola Litvaka zatytułowany Zeznanie szpiega, oparty na serii artykułów Leona G. Turrau, eks-agenta FBI, ogłoszonych w „New York Post". Dotyczyły one procesu hitlerowskiej siatki szpiegowskiej, który odbył się w czerwcu 1938 roku w nowojorskim sądzie federalnym. Ponieważ scenariusz podkreślał głównie skandalizującą wymowę przedstawionych faktów, wpływowe osobistości próbowały wielokrotnie wstrzymać realizację filmu Litvaka.

W drugiej połowie lat trzydziestych zrealizowano w ZSRR cykl filmów, które przedstawiały działalność obcego wywiadu, próby przenikania agentów na teren Związku Radzieckiego oraz walkę z dywersją, prowadzoną przez pełnych poświęcenia funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa. Filmy te cieszyły się wielkim powodzeniem u widzów. W rezultacie przez kilka lat dramaty szpiegowskie stanowiły przeważającą liczbę w produkcji filmowej o aktualnej tematyce: w 1935 r. wśród 10 filmów współczesnych 8 reprezentowało gatunek szpiegowski, a w 1939 r. liczba ich wzrosła do 16. W okresie coraz większego zagrożenia Europy przez faszyzm powstało w ZSRR kilka filmów, które ostrzegały przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Były to m.in. takie dramaty, jak Bojownicy Gustawa Wangenheima (1936), Profesor Mamlock Adolfa Minikina i Herberta Rappaporta (1938) oraz Żołnierze błot Aleksandra Maczereta (1938).

Filmy krajów socjalistycznych z okresu bezpośrednio po wojnie, a także z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych, kontynuowały atrakcyjny model opowieści o tajemniczym szpiegu, który przekracza granicę licząc na pomoc miejscowej ludności, ale zawodzi się w swych rachubach: nie wykonuje zadania i zostaje ujęty przez służbę bezpieczeństwa. Utrwalona już tradycja tego gatunku ulegała z biegiem lat ewolucji: opowieść szpiegowską zaczęto traktować bardziej nowocześnie, wydobywając zarówno walory rozrywkowe sensacyjnego tematu, jak też pogłębiając ideowo i artystycznie jego problematykę.

Z własnym modelem filmu szpiegowskiego kinematografie socjalistyczne wystąpiły po II wojnie światowej. Przez pewien okres były dlań wzorem utwory mające za cel mobilizowanie czujności społeczeństwa, narażonego na infiltrację obcego wywiadu. Długi czas gatunek filmu szpiegowskiego podejmowała najczęściej i kinematografia czechosłowacka. Nie brak tu nazwisk później głośnych i ważnych dla sztuki filmowej. Filmy szpiegowskie realizowali: Zbynek Brynych - Dwie twarze agenta K (1960), Transit Karlsbad (1966), Ja sprawiedliwość (1968); Kareł Kachyńa - Nocne ■■potkanie (1954), współreżyserowane przez Vojtecha Jasnego, Przez zieloni! granicę (1959); Jindrich Polak: Piąty wydział (1960) i inne.

Ciekawsze osiągnięcia na polu dramatu szpiegowskiego wiążą się w kinematografiach socjalistycznych z próbą odtworzenia dokumentalnego aspektu przedstawionej problematyki. Nowsze filmy radzieckie -Człowiek bez paszportu (1966) Anatola Bobrowskiego lub Martwy sezon (1968) Sawwy Kulisza - ukazują żmudną codzienność pracy wywiadu oraz kontrwywiadu; niewiele tu z romantycznej przygody, natomiast mnóstwo mrówczej krzątaniny, drobiazgowych analiz, a nawet pracy urzędniczej czy naukowej. Podobnie filmy czechosłowackie lat 60., jak Anioł błogosławionej śmierci (1965) Śtepana Skalskiego, unikają obowiązujących w tym gatunku schematów, zarówno rodzimych, jak i importowanych. Miejsce de-lektywa o zdumiewająco sprawnie funkcjonującym umyśle zajmuje dziś sztab specjalistów, mających do swej dyspozycji najnowocześniejszą aparaturę techniczną. Rozszyfrowanie siatki szpiegowskiej przypomina żalem bardziej grę matematyczno-szachową niż przygodę, choć nie zniknął element niebezpieczeństwa i ryzyka.

W kinie amerykańskim druga wojna światowa przyniosła efekty podobne jak pierwsza - w latach 1942-1945 mamy do czynienia z prawdziwą inwazją filmów szpiegowskich. Thomas Schatz, który włącza ten gatunek do kategorii filmów wojennych i wyodrębnia go obok filmów poświęconych walkom na froncie (combat) i działalności na gruncie rodzimym (home front), wskazuje na charakterystyczne proporcje między tymi kategoriami (Schatz 1998). W sześć miesięcy po napaści na Pearl Harbor, która przyniosła w efekcie między innymi rosnący strach przed Japończykami, dominowały filmy szpiegowskie (59,5% wobec 24,8 i 16 dla dwu powstałych kategorii), w których wyjaskrawiono i demonizowano „żółte niebezpieczeństwo", co odnosiło się także do naturalizowanych w Stanach Japończyków i potomków mieszanych rodzin. W kolejnych latach