DSCF6790

290 • NOCE I DNIK«

myślach, bo toż „skąd biedny człowiek ma wiedzieć, co jest przyczyną, co skutkiem, czy ile mu dlatego, ie chory, czy chory dlatego, ie ile mu na świecie...” (II, s. 51). Ten „biedny człowiek” pojawia się często w aforyzmach Dąbrowskiej, wyrażając symbolicznie _jej humanitaryzm, współczucie i wyrozumiałość dla. niedoskonałego człowieka.    >•

Kiedy indziej jednak Dąbrowska nie usprawiedliwia, nie rozgrzesza, lecz formułuje surowe prawdy, ukazując nam te strony naszej natury, które radzi byśmy ukryć przed samymi sobą. Na przykład: „jak zwykle bywa, gdy nas w czym własne siły i środki zawiodą, całą nadzieją pokładała w zmianie zewnętrznych warunków” (III, 1, s. 241), lub: (^Jesteśmy sami skłonni mówić różne złe rzeczy o ludziach i przypisywać im wszelakie nieprawości. Ale nieopisane przerażenie ogarnia nas, gdy się dowiemy, że oni mówią o nas tak samo”J(III, s. 113). W tych zdaniach w formie chłodnych stwierdzeń zawierają się ukryte postulaty i nakazy etyczne.

f    ^Aforyzmy Dąbrowskiej mają więc iak gdvbv podwójne. oblicze.

Z jednej strony .wyjaśniają one ludzkie. postępki, ujawniają ukryte p r z y c zy n y postępowania. bohaterów, z drugięj^j^ t ł u-! m a c x~ą ludzkie czyny, ukazują ich sens i _i war ,to ś.ć~ Natura 1 człowieka,'stanowiąca źródło ludzkiego działania, jest zarówno prawdą, realnym faktem ujawniającym się w każdym odruchu, jak wartością, czymś, co należy zdobyć, w sobie samym odkryć i przyjąć za podstawę postępowania. W ten sposób psychologiczna wiedza o życiu przeradza się w etyczna naukę życia, człowieczeństwo z gatunkowej, zoologicznej differentia specifica staje się pełnym treści i jsensu idea- • łcro moralnym.

Treść i sens tego ideału przedstawia. się dość prosto. Wszyscy mimo najrozmaitszych tysiącznych różnic, które nas dzielą, jesteśmy przede wszystkim ludźmi i więcej nas łączy, niż dzieli. Każdy człowiek' powinien to zrozumieć i przezwyciężyć swój egoizm, a może nawet raczej egotyzm (pychę, próżność) niż egoizm; mech uczy się patrzeć na .świat i oceniać otoczenie z punktu widzenia szerszego¹ mz an sam' Musimy zrozumieć i odczuć głęboką jeBnÓśc z przerastającym~rias życiem. Każdy powinien być i dumny, i pokorny; dumny z ważno- . \ ści i tajemnicy własnego istnienia, pokorny wobec niewyczerpanej wielkości i piękności świata. Zrozumieć to, odczuć i przyjąć za pod- ■ 1 stawę własnego życia — to właśnie znaczy dojrzeć do człowieczeństwa.

f.-tfflg nupktu widzenia za pomocą_8U^tęJ^Xfih-JQXt(>ŻPle^P^gnie Dąbrowska postępowanie _< syoyfa - hohater£y{. na pozór trzymając się "ściśle w ramach przyczynowego wyjaśniania faktów. Tak na przykład mówi o pani Holszańskiej: „Może widziała w nich (swych drobnych humanitarnych zabiegach) rzeczywiście tę wielkość, którą dojrzysz w najmniejszej kruszynie bytu, a może wielkimi zdawały się jej one już przez to, że to ona się nimi zajmowała?” (III, 1, s. 384). Lub o Hipolicie Niechcicu: „Zdaje się, że pragnął głównie spokoju. Spokoju — nie w znaczeniu opanowania tych rozmaitych spraw, co szarpią życiem, ale spokoju w znaczeniu odejścia na ubocze od wszystkiego, czym człowiek powinien się troskać i za co powinien żywotem swym odpowiadać” (II, s. 26). Zawsze w ocenie człowieka, aitfęrką kłądąie nacisk nie tyle na fakty zewnętrzne, na obiektywna wartośę czynów, jlę raczej ną_ postawę duchowa, na wewnętrzną prawdę jednostki. Klasycznym w swej śmiałości przykładem takiego spojrzenia na człowieka jest następująca uwaga o pani Michalinie Ostrzeńskiej: „Biedny człowiek, czemukolwiek by służył, chce wierzyć, że służy czemuś wielkiemu i wiecznemu. I nie wiadomo, co jest większą rzeczywistością: czy wiedzione samolubnym interesem czyny, czy tęsknota ducha, co je usiłuje osłonić ideałami i podnieść do godnego obowiązku” (II, s. 297).

Tak w ogólnym zarysie przedstawia się zawartość aforyzmów Dąbrowiej7^1ćupiająćych w zwięzłym sformułowaniu jej wiedzę jo życiu i naukę.życia. Byłoby rzeczą"^uezmiwnie^,^az^"aG^:5ilć genezę tej wiedzy i nauki, zbadać jej związki i pokrewieństwa z różnymi systemami moralnymi. Nie.będziemy się tym obecnie zajmowali, ograniczymy się tylko do wskazania jednego związku, wpływu_Ł który miał, iak sie zdaie. znaczenie najważniejsze, rozstrzygające. Wpływ. ^{2 1}

1

dniach niejednokrotnie pojawia się w dyskusjach nazwisko szlachetnego pisarza (por. zwłaszcza charakterystyczną wzmiankę w t IV, cz. 1, s. 181).

W książeczce o Abramowskim przytacza Dąbrowska jego słowa: „Zjawisko społeczne jest rzeczą, w której objawia się tożsamość ludzi między sobą.” W tym zdaniu zawierają się potencjalnie wszystkie

2

terPwywarł ną autorką Edward Abramowski.

Abramowskiemu poświęciła Dąbrowska osobną książeczkę (Życie i praca Edwarda. Abramowskiego, Warszawa 1925). W książeczce tej wyznaje: „Dzieła jego były jedną z tych rzeczy na świecie, które natchnęły mnie wielkim entuzjazmem dla życia.” Również w Nocach