9 (1290)

92 BOŻYDAR L.J. KACZMAT

obliczeń statystycznych do materiału, który ma nie tylko wyraźnie jakościowe cei lecz ponadto został zebrany w odmiennych warunkach.

Jest to „grzech” popełniany nie tylko przez klinicystów, lecz także przez psy< logów społecznych. Zdają się oni czasem zapominać, że matematycznie określo; prawidłowości dotyczą jedynie odpowiednio dużych zbiorów. Wskazują one jedyni na prawdopodobieństwo, że uzyskane dane nie są dziełem przypadku. Ponadto o: cza to, że wcale nie muszą pojawić się w badanym zbiorze. Całkowitym zaś nieport zumieniem jest odnoszenie ich do „poszczególnych przypadków”. Ponadto z fi że człowiek jest „istotą społeczną”, wynika, iż jego zachowania są uwarunkowani przez szereg czynników natury właśnie społecznej a nie psychologicznej. J

Za przykład mogą służyć klasyczne już badania Zajonca (1976), dotyczące zwi; ku między liczbą dzieci w rodzinie a uzyskiwanymi przez nie wynikami w nauce szko nej. Wystarczy moment zastanowienia, aby uświadomić sobie, że wiele rodzin więl dzietnych to ludzie ubodzy, którzy nie mogą poświęcić zbyt dużo czasu swym dżie ciom, aby dojść do wniosku, iż intelektualne osiągnięcia ich dzieci stanowią w wię szym stopniu wynik czynników społecznych niż „biologicznego” obniżania się ilorf zu inteligencji. Dodatkową trudność sprawiać może fakt, że często ludzie z rod wielodzietnych sami ograniczają liczbę swego potomstwa. Z kolei jedynacy przej wiają skłonność do zakładania większych rodzin, być może rekompensując w tę sposób uczucie osamotnienia, jakie mogli odczuwać w dzieciństwie. Rodzi to p; nie, czy iloraz inteligencji ich dzieci także się obniży?

Wspomniane wyżej badania stanowią przykład jakże częstego przypadku trafności fl sadowej, gdy badane zjawisko wydaje się tak oczywiste, że badacz nieświadomie zaklął da, iż stosowany przez niego test mierzy właśnie interesującą go zmienną i nie bierze uwagę istnienia innych uwarunkowań. Zwraca na to uwagę John McLeod (1990). Oczy wiście, Zajonc zdawał sobie sprawę z możliwości wpływu czynników społeczno-ekont micznych i starał się je kontrolować. Pozostaje jednak wątpliwość na ile jest możliwa ko trola często odległych czynników. Tym bardziej, że we wspomnianych badaniach Z' wiano dane uzyskiwane w tak różnych kulturowo krajach jak Holandia, Francja, SzJ cja i USA. Dane te dotyczyły ponadto dzieci w różnym okresie rozwojowym. Różnej były narzędzia stosowane w poszczególnych krajach do oceny ilorazu inteligencji.

Pozwolę sobie przytoczyć jeszcze jeden przykład z fizyki, owego niedościgniona go wzoru naszych eksperymentatorów. Dotyczy on teorii kwantów. Otóż jeden zfe twórców, Murray Gell-Mann stwierdził: „Współczesną fizyką rządzi imponującą i taj lamutna dziedzina, zwana mechaniką kwantową, którą wynaleziono pięćdziesiąt I|t temu. Przetrwała ona wszystkie próby i przypuszczamy, że jest koncepcją prawidl wą. Nikt jej nie rozumie, ale wszyscy wiedzą, jak ją stosować i jak odnosić do ws kich zagadnień. Nauczyliśmy się więc żyć ze świadomością faktu, że nikt jej nie i zumie” (za Wolpertem, 1996, s. 160).

Wynika stąd oczywisty wniosek, że nie musimy rozumieć wszystkich zjawisk, 1< wystarczy poznanie często pojawiających się związków, aby działać w racjonalny sf

r

b. Jedną z przyczyn problemów, z jakimi boryka się współczesna psychologia, jest iwianie sobie ambitnego celu poznania wszystkich tajników ludzkiego umysłu. A jest przecież zadanie niewykonalne i niewiele pomogą tutaj najbardziej nawet wyrafino-e techniki badawcze i równie wymyślne sposoby ich opracowywania, jak chociaż-iy meta-analiza lub podwójnie ślepa kontrola (double-blind techniąue). Jest to ważne izczególnie dzisiaj, gdy wielirbadaczy uważa, że stosowane przez nich techniki są tak oskonałe, że eliminują ryzyko błędów popełnianych przez wcześniejszych badaczy, ają się przy tym zapominać, że meta-analiza nie przestaje być jedynie analizą. Świadczy o tym reakcja jednego z entuzjastów psychologii eksperymentalnej na oją uwagę, iż czysty eksperyment w psychologii jest niemożliwy. Odparł on, że do--czy to jedynie słabych eksperymentatorów, u niego zaś już student pierwszego roku e, jak ustrzec się przed błędami. Nawet jeżeli przyjmiemy, że studenci Uniwersyte-Wrocławskiego są wyjątkowo zdolni, to z całą pewnością nie mają oni wystarczają-j wiedzy, aby przeprowadzić porządne badanie psychologiczne. Najbardziej niepo-ojące jest wszakże to, że ich profesor nie potrafi sobie tego uświadomić. Nie chodzi jedynie o sztuczność sytuacji, lecz przede wszystkim o niemożność kontrolowania zystkich zmiennych zakłócających, przy czym najistotniejszą rolę odgrywa uprzed-e doświadczenie badanego. Zjawisko to - zwane „tendencją do przesuwania się kierunku instynktu” (instinctual dńń) - występuje szczególnie silnie u zwierząt, któ-wzrastały poza ubogim środowiskiem laboratoryjnym (Zimbardo, 2001).

Równie istotnym czynnikiem zakłócającym „czystość” badania eksperymentalnego jest dążenie badanych osób do działania zgodnego z zakładanym przez nich oczekiwaniem badacza. Powoduje to, że podają oni odpowiedzi, które w ich przekonaniu pasują do danej sytuacji, chociaż zdają sobie sprawę z tego, że nie jest to rozwią-;anie poprawne. Inaczej rzecz ujmując przystosowują się oni do domniemanych wy-agań eksperymentatora, stąd angielska nazwa demand characteństics (Orne, 1962). W wielu podręcznikach zjawisko to jest pomijane, dlatego twierdzenie Philipa Zim-ardo, że: „Psychologowie zdali sobie sprawę z tego, że sam akt kontrolowania wa-ów środowiskowych w laboratorium może wywołać zachowania, które nigdy nie . występują w naturalnym środowisku” uznać należy za zbyt optymistyczne (Zimbar-fio, 2001, s. 51).

Ponadto już Konrad Lorenz (1977) podkreślał, iż poszczególne wzorce kulturo-|j§|f-we - jak i postawy jej uczestników - ulegają ciągłym przemianom. Na szczęście obec-#iuę wielu psychologów - przynajmniej poza Polską - uświadamia sobie istnienie współ-;> zależności między funkcjonowaniem organizmu a środowiskiem. Spowodowało to ^szybki rozwój wspomnianych już ekologicznych metod badania. Z drugiej strony, wie-wskazuje na to, że właśnie świadomość złożoności przedmiotu badań psychologii Wgicznych skłania licznych badaczy do swoistego samoograniczania się w obawie przed ^nadmiernym „rozmyciem” uzyskiwanych wyników. Właśnie dążeniem do możliwie Jfprecyzyjnego ujmowania obserwowanych zjawisk należy tłumaczyć popularność kom-lf| ffputerowego modelowania procesów poznawczych.