9 (1299)

historycznego rozwoju społeczeństwa; wyrażają one „potencjał produkcyjny społeczeństwa”.

Można rozróżnić rzeczowe siły wytwórcze i ludzkie siły wytwórcze ¹³. Pierwsze i drugie kształtują się w ścisłej ze sobą współzależności, ludzie bowiem tworzą środki produkcji i metody techniczne ich stosowania, a zarazem umiejętności ludzkie kształtują się przy praktycznym wytwarzaniu i używaniu środków produkcji. Marks używa też terminu „materialne siły wytwórcze” ¹⁴, podkreślając w ten sposób, że siły wytwórcze są wyrazem stosunku człowieka do przyrody, czyli stosunku człowieka do otaczającego go materialnego świata. Są one przy tym wyrazem aktywnego charakteru tego stosunku.

Ponieważ stosunki produkcji powstają w procesie produkcji, odpowiadają one wymogom kooperacji i podziału pracy w społecznym procesie pracy. Wymogi te zaś zależą od każdorazowego poziomu rozwoju historycznego społecznych sił wytwórczych. Marks przedstawia to w sposób następujący:

„W produkcji ludzie oddziałują nie tylko na przyrodę, lecz i wzajemnie na siebie. Produkują oni wyłącznie współdziałając ze sobą w określony sposób i wymieniając między sobą swą działalność. Żeby produkować, wchodzą w określone związki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych społecznych związków i stosunków odbywa się ich oddziaływanie na przyrodę, odbywa się produkcja.

W zależności od charakteru środków produkcji różne będą oczywiście stosunki społeczne, w jakie wchodzą względem siebie wytwórcy, warunki, w jakich wymieniają oni swą działalność i uczestniczą w całokształcie produkcji...

Stosunki społeczne, w jakich produkują jednostki, społeczne stosunki produkcji zmieniają się zatem, przekształcają się wraz ze zmianą i rozwojem materialnych środków produkcji, sił wytwórczych” ¹⁵.

Stosunki dystrybucji a stosunki produkcji

Podczas gdy stosunki produkcji kształtują się w zależności od historycznego poziomu sił wytwórczych, tj. w zależności od sposobu kształtowania się aktywnego stosunku człowieka do przyrody, to stosunki dystrybucji zależą z kolei od stosunków produkcji. Sposób, w jaki odbywa się podział produktów w społeczeństwie, jest określony przez sposób, w jaki ludzie biorą udział w społecznym procesie produkcji, j

„Stosunki podziału i sposoby podziału — mówi Marks — występują

\_

¹³    Zob. H. Cunow, Die Marxsche Geschichts-, Gesellschajts- und Staatstheorie_> Berlin 1923, t. II, s. 158.

¹⁴    Przedmowa do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, wyd. cyt. s. 5.

³⁵ K. Marks, Praca najemna i kapitał, wyd. cyt., s. 27.

23