Bez nazwy 5

12

fia, i to ginie w nas. To są banały, od których rzygać się zachciewa. Ale trzeba zrozumieć tych, którzy w obrębie [nie] odpowiadających im istności i zjawisk muszą przeżyć swe życia. To nie jest chwilami ani łatwe, ani zabawne”.

Do przeżycia i przetworzenia doświadczeń, bo odtąd życie jego i twórczość splatać się będą nierozdzielnie -maJ&wno.iaTdwadzieścia.

O^ttośćlówyirTrozm iarze jego dzieła przez owe dwadzieścia iaTpowstałym wspomniałam już na początku. Jakie natomiast były prawdziwe jego źródła i uwa-

WspomńfeniaćfTpdlsIach Wi-

told uombrowicz charakteryzuje postawę tak swoją, jak Stanisława Ignacego Witkiewicza i Brunona Schulza, pisarzy - dodajmy - którzy spośród polskich twórców XX w. największą dziś w świecie cieszą się renomą:

„Ktoś niewtajemniczony może i nie słyszał o Stanisławie Ignacym Witkiewiczu - o Brunonie Schulzu - o mnie wreszcie - albowiem stanowiliśmy grupę pisarzy bardzo trudnych, mało popularnych i stojących w opozycji do polskiego życia literackiego. [.i.] Spróbujmy jednak określić, co mimo wszystkich przeciwieństw i animozji osobistych było nam wspólne i stanowiło o naszej wartości. Moim zdaniem, była to chęć przezwyciężenia zaścianka polskiego, wypłynięcia na najszersze wody. Oddychaliśmy Europą i światem w przeciwieństwie do tuzów lokalnych, jak Kaden, Goetel, Boy, Tuwim, którzy byli stokroć bardziej polscy, byli bardziej przystosowani do czytelnika miejscowego, więc i bardziej sławni. My znaliśmy na przykład wartość oryginalności, i to nie w skali lokalnej, a uniwersalnej. Szukaliśmy człowieka jako takiego, a nie człowieka lokalnego, człowieka-Polaka. Podchodziliśmy do sztuki wyrobieni na najśmielszych technikach i koncepcjach zagranicznych, zdecydowani na wszystko, byle chwycić byka za rogi. Byliśmy ostrzejsi, chłodniejsi, bardziej surowi i dramatyczni, a także nieskończenie bardziej swobodni, gdyż wyrzekliśmy się wielu krępujących miłości. Taka była nasza siła - ale i nasza słabość - bo na tle wielkich zadań, jakie sobie stawialiśmy, tym wyraźniej rysowały się nasze braki; [...] Inteligencja Witkiewicza była znakomita, jego odwaga, upór, bezwzględność - wspaniałe, ale brak mu było chyba poczucia bezpośredniego efektu. [...] Widok tej potężnej postaci kroczącej po śniegu w gwieździste noce górskie z tym swoim orszakiem niedojdów zasłuchanych i zapatrzonych, był • naprawdę dramatyczny. Miało się wrażenie, że coś znakomitego ulega spaczeniu, zepchnięte na dno bolesnego błazeństwa; nigdy bardziej nie rzucało mi się w oczy, że w Polsce wyższość i niższość nie są zdolne do współżycia, a tylko wzajemnie siebie grążą w farsę”¹.

Niestety - brak tu miejsca, by dzieło Witkiewicza poddać głębszej egzegezie. Konieczne jednak wydaje się przedstawienie - w największym skrócie — kilku podstawowych idei niezbędnych dla zrozumienia jego artystycznego światopoglądu.— ----^OtóżrłźiFdzlnąTirtóra przenika i spaja całokształt wielostronnego dzieła Witkiewicza, jest filozofia.

„Najgłębsze - pisze wspomniany już Jan Leszczyński w swoim szkicu o Witkiewiczu pod znamiennym tytułem: Filozof metafizycznego niepokoju - uzasadnienie charakteru filozoficznej twórczości Witkiewicza leży w jego niezwykle intensywnym przeżywaniu własnej osobowości i emocjonalnym przeciwstawianiu jej światu. Poczucie jedyności i niepowtarzalności własnej, w związku ze zrozumieniem niepowtarzalności i odrębności każdego indywiduum we Wszechświecie - oto źródło emocjonalne, z którego bije jego filozofia. To poczucie decyduje zarazem o zasadniczych rysach jego ontologicznego systemu; stąd wywodzi się zarówno jego mo-nizm, jak i jego dualizm. Bo system Witkiewicza jest właśnie próbą połączenia tych dwóch - zdawałoby się sprzecznych - zasad. W jego ujęciu świat jako całość stanowi nierozerwalną jedność w myśl zasady «łączności wszystkiego ze wszystkim»; niemniej jest wielością na zawsze od siebie odgraniczonych, zamkniętych w sobie jaźni, czyli Istnień Poszczególnych”². ' / .V

Jędność w wielości - oto jedna z podstawowych kategorii filozoficznych Witkiewicza. „Odnajdywanie jedności w wielości jest zatem wskazywaniem na to, co jest dla bytu najbardziej istotne, a zarazem ostateczne. [...] Metafizyka rozpatrując podstawową strukturę Bytu - jego jedność w wielości - stawia nas wobec Tajemnicy Istnienia twarzą w twarz. To samo cżyni Sztuka, ale na innej drodze. [...] Twórczość artystyczna wzmaga w artyście poczucie jedności jego osobowości własnej, którą on przeciwstawia światu, a poczucie tej jedności to - według definicji Witkiewicza - uczucie metafizyczne. Tego spotęgowania dokonuje artysta przez konstruowanie jedności formalnej w materiale zmysłowym, przez rzutowanie niejako na zewnątrz własnej jedności w sferę obiektywną. U odbiorcy sztuki uczucie metafizyczne budzi się znów na skutek kontemplacji takiej jedności formalnej, jaką jest każde prawdziwe dzieło sztuki, a więc tzw. przez Witkiewicza dzieło Sztuki Czystej, Sztuki przez wielkie S”³.

„Uważam - pisał Witkiewicz - że sztuka na równi z religią i metafizyką, była jednym ze środków, za pomocą których człowiek od wieków starał się uwolnić od męczarni istnienia jako takiego, tego codziennego. Dawniej męką tą był strach

1

W. Gombrowicz, Wspomnienia polskie. Wędrówki po Argentynie, Kraków 1996, s. 116, 118,168.

2

1 Leszczyński, op. cii., s. 94-95.

3

Ibidem, s. 114.