CCF20090225004

posiada daleko idące możliwości integracyjnej dzięki czemu zdolny jest do wytworzenia jednego spójnego obrazu otaczającej go przestrzeni mimo otrzymywania przez zmysły jakościowo różnych i nie zawsze ze sobą zgodnych informacji. Prawdopodobnie Człowiek żyje przede wszystkim w przestrzeni wizualnej, a pozostałe zmysły pełnią rolę uzupełniającą. W każdym razie mówienie o wspomnianych pięciu typach przestrzeni opiera się raczej na konstrukcji autora niż na emiprycznie zweryfikowanych faktach. Precyzja, z jaką ludzki organizm potrafi poruszać się i działać w przestrzeni, przemawia, jak sądzę, za tym, że posiada on jednoznaczne i ścisłe jej wyobrażenie.

Drugi przykład dotyczy przestrzeni dospołecznej i przestrzeni odspołecznej. Jedna ma sprzyjać społecznym kontaktom, druga ma im przeciwdziałać. Za tymi pojęciami kryją się zjawiska, dla których proponuję inną interpretację. Lepiej jest mówić o przestrzeni dobrze lub źle dostosowanej do własnej funkcji. Ta sama bowiem przestrzeń przy jednych funkcjach będzie sprzyjać społecznym kontaktom, przy funkcjach innych — będzie je utrudniać. Najlepiej zaprojektowane mieszkanie z chwilą zamiany na lokal biurowy może znakomicie utrudniać społeczne kontakty. Dobrze zaprojektowany plac sprzyja kameralnym kontaktom społecznym, plac zaś nazbyt duży je utrudnia. Nadaje się za to lepiej do innych społecznych celów. Żadna przestrzeń nie jest immanentnie dospołeczna lub od-społeczna. Podany przez Halla przykład gwiaździstego układu urbanistycznego — gdy ulice promieniście wychodzą z jednego placu — jako układu dospołecznego, a kratownicy — gdy ulice przecinają się pod kątem prostym — jako układu odspołecznego jest nieporozumieniem. Intensywność kontaktów społecznych w otwartej przestrzeni zależy od bardzo wielu czynników — liczby i charakteru placów, skwerów i ulic, wyposażenia ich w sklepy, kawiarnie i restauracje, nasilenia hałasów, zagrożenia ruchem kołowym itd. Hall określa i klasyfikuje omawianymi dwoma pojęciami nie tyle przestrzeń społeczną, w której ludzie żyją i kontaktują się, co wyabstrahowaną przestrzeń geometryczną.

Trzeci przykład dotyczy odkrytych przez autora „osobowości sytuacyjnych”. „Najprostszą formą — pisze Hall — osobowości sytuacyjnej jest osobowość związana z reakcjami na układy intymne, indywidualne, społeczne i publiczne.” (s. 168) W odczuciu psychologa i socjologa chodzi tu najwyraźniej o różne role społeczne, w jakich występuje jednostka pod wpływem odmiennych kontekstów sytuacyjnych. Pojęcie roli społecznej (np. roli kochanka, ojca, pracownika, mówcy, sportowca etc.) istnieje w nauce od kilkudziesięciu lat i sądzę, że może być z powodzeniem stosowane do sytuacji przestrzennych. Tak więc „osobowość sytuacyjna” byłaby synonimem „roli społecznej”.

Jednym z założeń Halla jest uznawany dzisiaj pogląd, że jednostka ludzka nie może bezkarnie lekceważyć swej przynależności do świata przyrody: jak to formułuje Hall „człowiek [...] jest więźniem swego biologicznego organizmu” (s. 20). Warto zwrócić uwagę na różne odmiany i następstwa tego stanowiska. Gdy Hall twierdzi, że badania nad zwierzętami pomagają w zrozumieniu przestrzennych zachowań ludzi, to jest to stanowisko do przyjęcia. Zgodnie z tą dyrektywą opisane eksperymenty i obserwacje z życia zwierząt możemy konfrontować z odpowiednimi sytuacjami i zachowaniami człowieka. Jest to pociągające i płodne zarówno w kategoriach psychologicznych, jak i światopoglądowych. Natomiast kategoryczne stwierdzenie Halla, iż „Ograniczając badania do tego, jak zwierzęta zachowują się w przestrzeni, możemy dowiedzieć się wielu rzeczy, które stosują się również do ludzi” (s. 34), uważam za fałszywe. Jego następstwem jest np. przeniesienie pojęcia terytorialności (ukutego dla ptaków) i pojęcia bagna behawioralnego (stosowanego do szczurów) na społeczeństwo ludzkie. Jest to daleko idące uproszczenie. Relacje bowiem

11