CCF20090610082

Odnosiło się to przede wszystkim do serii historycznie szczególnych wydarzeń — exodusu z Egiptu, ustanowienia przymierza na górze Synaj, wzięcia kraju w posiadanie. Tak więc pierwsze znane „credo” starożytnego Izraela, tekst zawarty teraz w Księdze Powtórzonego Prawa 26:5-9, jest wyłącznie przytoczeniem historycznych wydarzeń, które wszystkie są oczywiście przypisane Bogu. Można by powiedzieć bez większej przesady, że cały Stary Testament — „Tora, proroctwa i «pisma»” —jest tyko obszernym przetworzeniem tego credo. Wśród ksiąg zawartych w Starym Testamencie prawie nie ma pozbawionych orientacji historycznej, czy to bezpośrednio, czy też za sprawą zakorzenienia w historycznie zorientowanym kulcie (charakterystyczne, że dwa ewidentne wyjątki, Księgi Kohelcta i Hioba, są bardzo późne). Prawic połowę zbioru pism Starego Testamentu zajmują „historiograficzne” dzieła w ścisłym tego słowa znaczeniu — Sześcioksiąg, Księgi Królewskie i Księgi Kronik, wraz z czysto historycznymi dziełami, takimi jak Księga Estery. Orientacja ksiąg proroków ma charakter historyczny w sposób nic podlegający dyskusji. Psalmy mają swoje korzenie w kulcie, stale odnoszącym się do historycznych czynów Boga, co w sposób najpełniejszy wyraża się w dorocznym cyklu świąt obchodzonych przez Izraelitów. Stary Testament obraca się wokół historii w sposób, w jaki nie czyni tego żadna inna wielka księga religii światowej (nie wyłączając, nawiasem mówiąc, Nowego Testamentu).

Można by powiedzieć, że transcendentalizacja Boga i towarzyszące jej „odczarowywanie świata” otwarła „przestrzeń” historii jako areny zarówno boskich, jak i ludzkich działań. Pierwsze z nich są udziałem Boga, który stoi całkowicie poza światem, drugie zaś zakładają poważną indywiduację w koncepcji człowieka. Człowiek jawi się jako historyczny aktor przed_v obliczem Boga (przy okazji, jest to coś zupełnie innego niż człowiek jako aktor w obliczu przeznaczenia, jak to miało miejsce w’grcckiej tragedii). Tak więc pojedynczy ludzie w coraz mniejszym stopniu są postrzegani jako uosobiający mitologicznie pojmowane zbiorowości, co było typowe dla myśli archaicznej, lecz jako oddzielne i niepowtarzalne indywidualności dokonujące ważnych czynów jako jednostki. Można w tym miejscu pomyśleć jedynie o takich, dobrze scharakteryzowanych postaciach, jak Mojżesz, Dawid, Eliasz i tak dalej. Odnosi się to nawet do takich postaci, jak patriarchowie czy też herosi, które mogą być efektem „demitologizacji” postaci pierwotnie półboskich, jak Samson (być może wywodzący się od kanaanejskiego boga Szamasza). Nie zakładamy, iż Stary Testament miał na myśli to, co dla współczesnego Zachodu oznacza „indywidualizm”, ani nawet pojęcie jednostki, do jakiego doszła filozofia grecka, lecz to, iż stanowiło to religijną podbudowę dla koncepcji jednostki, jej godności i jej swobody działania. Nie ma potrzeby podkreślać, jak było to historycznie ważne dla świata, lecz należy spojrzeć na ten problem w związku z korzeniami sekularyzacji, które nas tutaj interesują.

Rozwój wielkiej teologii historii w profetycznej literaturze Starego Testamentu jest zbyt dobrze znany, aby wymagał tutaj rozwijania. Lecz warto zobaczyć, że ta sama historyczność odnosi się do kultu i prawa w starożytnym Izraelu. Dwa główne święta Starego Testamentu związane z kultem stanowią historyzacjc uroczystości, których legitymizacja miała poprzednio charakter mitologiczny. Pascha, pierwotnie (to znaczy u swoich pozaizraelickich źródeł) święto celebrujące boską płodność, staje się celebracją exodusu. Święto Nowego Roku (włączając w to Yom Kippur), pierwotnie odtwarzanie mitów kosmogenicznych, staje się celebracją królowania Jahwe nad Izraelem. Ta sama historyczność odnosi się do pomniejszych świąt. Prawo i etyka Starego Testamentu także lokują się w historycznym układzie, w którym odnoszą się do zobowiązań wynikających dla Izraela i poszczególnych Izraelitów z przymierza z Jahwe. Innymi słowy, w przeciwieństwie do pozostałej części Bliskiego Wschodu, prawo i etyka nie mają swojej podstawy w wiecznym porządku kosmicznym (jak przykładowo egipski ma’at), lecz w konkretnych i historycznie zapośredni-czonych przykazaniach boskich „żyjącego Boga”. Pozwala to zrozumieć powtarzający się raz za razem zwrot potępienia: „takiej rzeczy nie robi się w Izraelu”. Podobne zwroty można oczywiście znaleźć i w innych kulturach, lecz w tym przypadku odnoszą się one dokładnie do tego prawa, które było, historycznie, „dane Mojżeszowi”. Dokonuje się to na bazie tych bardzo wczesnych założeń, które rozwijały izraelickie widzenie historii, począwszy od pierwotnej wiary w wybranie narodu przez

165