CCF20091108008

STRES ZAWODOWY A ZDROWIE PRACOWNIKÓW 175 i

wynik interakcji między osobą a otoczeniem. Potencjalnie stresujące bodźce mogą wywoływać różne reakcje u różnych osób, w zależności od dokonywanych przez te osoby poznawczych ewaluacji (ocen) sytuacji (Lazarus, Folkman, 1984) oraz od dostępnych zasobów, za pomocą których one mogą się zmagać ze stresującą sytuacją.

Latack i Havlovic (1992) opracowali teoretyczny model zmagania się ze stresem. W tym modelu dokonuje się rozróżnienia między nastawieniem i metodą zmagania się ze stresem. Zmaganie się może być nastawione na problem lub na emocje. Zmaganie się nastawione na problem odnosi się do wysiłków, które mają na celu zmodyfikowanie transakcji między osobą i środowiskiem. Przykładem zmagania się nastawionego na problem są takie zachowania, jak poszukiwanie pomocy, czy też podejmowanie działań służących pokonaniu zagrożenia. Zmaganie się nastawione na emocje definiuje się natomiast jako wysiłki, które służą uregulowaniu emocji przeżywanych przez daną osobę (np. strategie poznawcze, takie jak unikanie, czy też techniki relaksacyjne). Jeśli chodzi o metodę zmagania się ze stresem, to można wyróżnić dwa wymiary. Po pierwsze, zmaganie się może być obserwowalne (jawne) lub nieobserwowalne (utajone). Po drugie, każdy z tych dwóch rodzajów zmagania się ze stresem może mieć na celu sprawowanie kontroli nad sytuacją lub ucieczkę. Kiedy nastawienie i/lub metoda zmagania się nie są odpowiednie w stosunku do działającego stresora, poczucie stresu utrzymuje się, a nawet się nasila. W większości wypadków aktywne sposoby zmagania się ze stresem (np. przez sprawowanie kontroli) są skuteczniejsze niż pasywne metody, takie jak zmaganie się przez ucieczkę (np. de Rijk, Le Blanc, Schaufeli, de Jonge, 1998), pod warunkiem, że sytuacja umożliwia czynną interwencję.

Chociaż ujęcie stresu jako procesu pośredniczącego utorowało drogę bardziej uzasadnionym teoretycznie podejściom do stresu zawodowego (np. omówionemu w dalszej części tego rozdziału modelowi dopasowania osoby i środowiska), to jednak ma ono pewną podstawową słabość -w większości badań prowadzonych w ramach tego ujęcia posługiwano się wyłącznie samoopisowymi danymi dotyczącymi zarówno stresujących bodźców, jak i reakcji stresowych. Ów fakt sprawia, że bardzo trudno jest oddzielić samo stresogen-ne wydarzenie od jego poznawczej ewaluacji i od reakcji jednostki.

Dotychczas przedstawiliśmy statyczne (bodziec lub reakcja) i bardziej dynamiczne (proces pośredniczący) ujęcia stresu (zawodowego). W dalszej części tego rozdziału będziemy definiowali stres zawodowy jako doświadczaną przez jednostkę niezgodność między wymaganiami środowiskowymi (związanymi z wykonywaną pracą) a osobowymi/sytu-acyjnymi zasobami jednostki, której towarzyszą rozmaite symptomy psychiczne, fizyczne i behawioralne. Stresujące bodźce będziemy określali mianem „streso-rów”, a ich konsekwencje nazwiemy „reakcjami stresowymi” lub „napięciami”.

Zanim przejdziemy do bardziej szczegółowego opisu różnych typów reakcji stresowych, należy wprowadzić rozróżnienie między stresorami incydentalnymi (event stressors) a bardziej trwałymi stresorami przewlekłymi (chronic stressors; Wheaton, 1996). Te dwa rodzaje stresorów opisują krańce kontinuum, które odzwierciedla zróżnicowanie stopnia nieciągłości bądź stałości oddziaływania stresorów. Podstawową cechą stresora incydentalnego jest jego nieciągłość, która dotyczy zarówno typowego czasu trwania, jak i rozpoczęcia i zakończenia oddziaływania stresora. Wyobraź sobie, na przykład, że przechodząc przez jezdnię,