CCF20091120037

u podstawy kodeksów rycerskich. Te głosy zasługiwałyby na szczegółowe rozważenie, trzeba w nich bowiem odróżnić plewy od ziarna. Krytykując -jak się zdaje słusznie - nadmierną dbałość o godność własną, wpadano często w tendencję zapominania o niej zupełnie i nie próbowano zachować w kodeksie rycerskim tego, co z punktem widzenia nie osobistym, lecz obywatelskim da się całkowicie pogodzić. Przyznając z kolei większą swobodę ruchów tym, którzy nie bronili własnych, lecz powierzonych sobie interesów, zapominano, że ta postawa krzewiona w stosunku do jednego odcinka ludzkiej działalności na pewno się doń nie ograniczy. Kto nauczył się bezwzględności w obronie cudzej sprawy, przyswoił ją sobie i w obronie własnej. Wskazywali już na to niebezpieczeństwo niektórzy pisarz XVIII stulecia, ostrzegając przed tolerowaniem dwóch moralności: moralności prywatnego człowieka i moralności polityka, przewidując, że reguły dopuszczalne w drugiej, wnet pierwszą także opanują.

„Wiara w ważność honoru osobistego, choć jej przejawy były często absurdalne, a czasem tragiczne, poważne zasługi - jak pisze Bertrand Russell w jednej ze swoich ostatnich publikacji - i jej upadek nie stanowi bynajmniej czystego tylko zysku. [...] Gdy uwolni się koncepcję honoru od arystokratycznej buty i od skłonności do gwałtu, zostanie w niej coś, co pomaga człowiekowi zachować osobistą prawość i szerzyć wzajemne zaufanie w stosunkach społecznych. Nie chciałbym, aby ten legat wieku rycerstwa został dla świata całkowicie zaprzepaszczony”²⁴.

²⁴ Bertrand Russell, Humań Society in Ethics and Politics, G. Allen and Unwin, London 1954, s. 42 i 43.

Norma prawna i norma moralna u Petrażyckiego¹

Tyle u nas już dyskutowano o rozróżnieniu prawa i moralności proponowanym przez Petrażyckiego, że jeszcze jeden nawrót do tej sprawy zdaje się wystawiać na próbę cierpliwość czytelnika. Jednakże pragnęłoby się dorzucić do dotychczasowych rozważań jeszcze parę refleksji. Zaczniemy od uwag merytorycznych dotyczących charakterystyki normy prawnej i moralnej Petrażyckiego. W drugiej części zwróciliśmy uwagę na pewne filiacje historyczne tej charakterystyki, które - o ile wiadomo - nie były dotąd uwidocznione.

Jak sobie przypominamy, norma moralna w rozumieniu Petrażyckiego zobowiązuje kogoś do pewnego postępowania, nie przydzielając nikomu innemu żadnych uprawnień, podczas gdy normy prawne mają dwie funkcje: „[...] z jednej strony zobowiązują one do pewnego postępowania, z drugiej zaś przydzielają one to, czego się wymaga od zobowiązanego, komuś innemu, jako jemu należne”². Dokonana na tej zasadzie klasyfikacja -jak to wyraźnie zaznacza Petrażycki - jest „uniezależniona od terminologii przyjętej w jurysprudencji”³. Chwyta ona, jego zdaniem, istotę prawa,

231

1

   Rozważania zawarte pod tym tytułem ukazały się w księdze pamiątkowej wydanej w 1959 r. ku uczczeniu czterdziestolecia pracy nauczycielskiej prof. Tadeusza Kotarbińskiego. Wydawało mi się, że warto je tu przypomnieć, ze względu na to, że rozróżnienie Leona Petrażyckiego jest dość szeroko przyjęte pośród badaczy kultur.

2

   O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, s. 38-39. Możemy się tutaj do tej rozprawy ograniczyć, bo inne prace Petrażyckiego nie wnoszą, o ile mi wiadomo, żadnych istotnych zmian do jego stanowiska w interesującej nas sprawie.

3

   Tamże, s. 48.