CCF20091122013

Często się zdarza, że ludzie, chcąc uniknąć następnych wzmocnień negatywnych, planują bardziej skomplikowane i wysublimowane reakcje, które zmniejszają ryzyko otrzymania kary. Uczeń trudny może demonstrować agresję w sposób tak zamaskowany, że wykrycie jej stanie się sprawą bardzo skomplikowaną. Dzięki niezwykłej pomysłowości niesumienny urzędnik może przez lata symulować uczciwą pracę. Interesujący przykład tego rodzaju zachowań podaje Bandurat", który przytacza fragment pamiętnika pewnego „utalentowanego” przestępcy. W czasie pobytu w więzieniu przestępca ten drobiazgowo analizował swoje dotychczasowe napady; badał wszystkie błędy, które popełnił, i wszystkie okoliczności, których nie przewidział. Następnie zaczął planować przyszłe przestępstwa; leżąc na więziennej pryczy próbował opracować doskonały program kolejnych napadów, program, który nie zawierałby poprzednich błędów i pomyłek. Zatem kara pozbawienia wolności nie tylko nie wyeliminowała zachowań aspołecznych, lecz spowodowała, iż zachowania te stały się bardziej skuteczne i trudniejsze do wykrycia.

Ale zasługą psychologów jest nie tylko to, iż wykazali oni, że efekt stosowania wzmocnień negatywnych jest mały, że kara z reguły jedynie tłumi aspołeczne zachowanie, lecz również to, iż wykryli pewne warunki, które zwiększają skuteczność karania. Według behawiorystów kara może spełnić swoje zadanie wtedy i tylko wtedy, gdy włączona zostanie w całościowy program modyfikacji zach owa n i a. Program ten musi odpowiedzieć na pytanie, jak ukształtować u człowieka nowe reakcje, które zastąpią reakcję niepożądaną i które będą akceptowane społecznie. Nie wystarczy karać, trzeba jednocześnie wskazać ludziom nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych. Chłopcy, którzy kąpią się w niedozwolonych miejscach, są z reguły karani przez rodziców lub władze administracyjne. Jednak kara ta będzie skuteczna tylko wtedy, gdy stworzymy im możliwości korzystania z atrakcyjnej plaży strzeżonej i gdy nauczymy ich nowych wzorów zachowań. Podobnie jeśli początkujący naukowiec popełnia rażące błędy metodologiczne, to dezaprobata jego

¹¹ A. Bandura, op. cit.

działalności musi iść w parze z próbami ukształtowania u niego nawyków rzetelnej pracy badawczej.

Skuteczność sterowania negatywnego zależy zatem od tego, czy nauczyciel, urzędnik i socjotechnik umieją wskazać człowiekowi nowe alternatywy działania, alternatywy, które zawierają źródła wzmocnień pozytywnych. Są to twierdzenia o dużej doniosłości.

3 Stosowanie wzmocnień negatywnych z reguły wiąże się z dużym ryzy kiem. Bardzo często kary fizyczne i społeczne wywołują „uboczne skutki”, które są społecznie niepożądane. Te nie zaplanowane konsekwencje są nieraz bardziej bolesne niż samo zachowanie, które jest karane. Jest to sytuacja analogiczna do wielu sytuacji występujących w przyrodzie. Zniszczenie pewnych szkodników może pociągnąć za sobą fatalne następstwa, których biologowie w ogóle nie przewidywali. Jeśli stosujemy kary, to musimy przynajmniej zdawać sobie sprawę z negatywnych konsekwencji takiego zabiegu¹².

Pierwszym zjawiskiem wywołanym przez wzmocnienia negatywne jest generalizacja hamowania; polega ona na tym, że kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane, lecz również wiele zachowań o dużej doniosłości społecznej. Jeśli nauczyciel napiętnuje ucznia za jego agresywny stosunek do rówieśników, to fakt ten może spowodować zmniejszenie aktywności ucznia na lekcji i obniżenie jego wyników nauczania. Zostaną więc zahamowane reakcje społecznie pożądane. Nie jest wykluczone, że cały zespół negatywnych zjawisk społecznych, takich jak bierność, brak zaangażowania w swoją pracę, wiąże się z generalizacją hamowania. Ludzie przyjmują pogląd, że „aktywność się nie opłaca”. Aby zapobiec temu zjawisku, należy karać zachowania aspołeczne i jednocześnie nagradzać działania pożądane. Dzięki temu wiele pozytywnych reakcji człowieka nie zostanie zablokowanych.

¹² Dokładniejsze dane na temat negatywnych skutków karania można znaleźć w książce A. Bandur)', op. cit.

47