CCF20091122024

Rozdział VI

Utopia naukowa, czyli zaplanowane szczęście

IOd czasu, kiedy Thomas Morus wydal fascynujące dzieło Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii, oraz od momentu, gdy Karol Marks stworzy! zarys utopii komunistycznej, wielu wybitnych uczonych, pisarzy i publicystów snuło swoje wizje idealnego społeczeństwa. Wśród nich Znalazł się również Skin-ner, który w roku 1948 napisał piękną i kontrowersyjną książkę Walden Iwo. Utopia ta dość radykalnie różniła się od utopii tworzonych przez jego poprzedników. Praca Skinnera była prawdopodobnie pierwszą próbą zbudowania doskonałego społeczeństwa na podstawie rzeczywistych osiągnięć nauk behawiorystycznych; w tej naukowej utopii zostały w pełni wykorzystane odkiyte przez Pawłowa, Hulla, Tolmana czy Konorskiego prawa rządzące ludzkim zachowaniem.

Behawiorystyczna koncepcja człowieka byłaby niepełna, gdybym pominął w tym szkicu Skinnerowską utopię. Walden Two pozwala bowiem lepiej poznać i zrozumieć zasady i wyniki inżynierii behawiorystycznej. Jego wartość polega nie tylko na tym, iż rzuca on nowe światło na portret człowieka, ale również - a może przede wszystkim — na tym, iż dobitnie wskazuje, że społeczeństwo totalnie doskonałe, oparte na racjonalnych przesłankach, może stać się całkowicie monopolistyczne, w którym człowiek straci wszystkie swoje właściwości i stanie się obiektem manipulacji.

Uważam, że utopia Skinnera - wbrew szlachetnym intencjom jej autora — jest nie tylko źródłem wiedzy o behawiotyzmie, lecz również przestrogą.

2 Walden Two był społecznością składającą się z około tysiąca osób.

Jego członkowie to Amerykanie, którzy — rozczarowani stosunkami kapitalistycznymi — postanowili zrealizować wizję nowego scjentystyczne-go społeczeństwa. Ludzie ci święcie wierzyli w potęgę nauk behawiory-stycznych: bez jakichkolwiek zastrzeżeń przyjmowali pogląd, że jedynie inżynieria zachowania oparta na teorii wzmocnienia pozytywnego pozwoli racjonalnie wychowywać dzieci, upowszechniać kulturę czy organizować ludzką pracę. „Obecnie — powiedział Frazier, jeden z bohaterów Walden Two - jesteśmy zdolni sterować zachowaniem człowieka, ponieważ umiemy stworzyć dowolną sytuację, którą on lubi, i usunąć każdą sytuację, która jest dla niego nieznośna. Gdy człowiek zachowuje się zgodnie z naszymi życzeniami, organizujemy po prostu warunki, które są dla niego korzystne lub eliminujemy warunki niekorzystne. Dzięki takim zabiegom wzrasta prawdopodobieństwo, że w przyszłości będzie on zachowywał się zgodnie z naszymi celami. W języku technicznym takie zabiegi nazywamy wzmocnieniem p o z y t y w n y m. Dawniej ludzie popełniali zadziwiającą pomyłkę, twierdząc, że odwrotne oddziaływanie daje wyniki, że usuwając sytuację, która jest korzystna dla jednostki lub organizując sytuację, której ona nie znosi — czyli karząc człowieka można zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia określonych reakcji. Ponad wszelką wątpliwość taicie zabiegi nie dają rezultatów. Dlatego też na tym krytycznym etapie ewolucji społeczeństwa zrodziła się technologia beha-wiorystyczna i kulturalna, która jest całkowicie oparta na wzmocnieniu pozytywnym. Stopniowo odkrywamy — kosztem niewypowiedzianych cierpień ludzkich - że kara na dłuższą metę nie zmniejsza prawdopodobieństwa, iż człowiek będzie działał w określony sposób”¹⁹.

Wypowiedź Fraziera jest czymś więcej niż zwykłą deklaracją; stanowi

¹⁹ B. F. Skinner, WalAcn Two, op. cit.

69