CCF20100503033

76 Flora jako obiekt obserwacji i studiów botanicznych

Do najważniejszych cech i właściwości flory zalicza się m.in.:

•    bogactwo gatunkowe, które wyraża się zazwyczaj ogólną liczbą gatunków występujących na danym obszarze;

•    częstość występowania gatunków, która określana jest za pomocą liczby zajmowanych stanowisk, tj. punktów topograficznych możliwych do wyodrębnienia w terenie, a następnie umieszczenia na mapie o określonej skali (np. gatunki rzadkie, częste, pospolite);

•    strukturę taksonomiczną (systematyczną), opartą na zestawieniu liczby i liczebności rodzajów, rodzin i wyższych jednostek systematycznych;

•    zróżnicowanie chorologiczne (od gr. chora - kraj), związane z obecnością gatunków reprezentujących różne typy zasięgowe we florze rodzimej (np. gatunki atlantyckie, czyli związane ze strefą oddziaływania klimatu oceanicznego, lub gatunki kontynentalne, tzn. te taksony, których rozmieszczenie skorelowane jest z oddziaływaniem klimatu kontynentalnego);

•    zróżnicowanie geograficzno-historyczne, które uwzględnia wpływ człowieka na genezę gatunków, a więc zespół warunków i przyczyn, które złożyły się na ich powstanie lub pojawienie się na danym obszarze (np. gatunki rodzimego lub obcego pochodzenia);

•    strukturę biologiczną, prezentowaną zazwyczaj w formie spektrum udziału różnego typu form życiowych roślin (np. rośliny jednoroczne, dwuletnie, byliny, krzewy, drzewa lub formy życiowe według klasyfikacji Raunkiaera);

•    zróżnicowanie biocenotyczne, oparte na analizie udziału we florze gatunków o określonych wymaganiach ekologicznych (np. gatunki leśne, łąkowe, murawowe, torfowiskowe, wodne, występujące na polach uprawnych czy siedliskach ruderalnych związanych z osadnictwem).

W związku z narastającą ingerencją człowieka w środowisko coraz większą wagę przywiązuje się do wrażliwości gatunków i wymierania flory. Znajduje to wyraz w wyróżnianiu gatunków ginących i zagrożonych oraz formowaniu tzw. czerwonych list lub czerwonych ksiąg, wychodzących naprzeciw idei prawnej ochrony gatunkowej roślin, realizowanej w Polsce już od kilkudziesięciu lat.

5.2. Zarys flory roślin naczyniowych środkowej Wielkopolski

Zrozumienie procesów florystycznych zachodzących na określonym obszarze wymaga usytuowania ich na odpowiedniej „płaszczyźnie odniesienia". Obserwując i studiując te zjawiska w kolejnych punktach ćwiczeń terenowych, warto uświadomić sobie między innymi:

•    jaki jest aktualny stan flory w środkowej Wielkopolsce;

•    co odróżnia ją od innych regionów Polski, a więc w czym wyraża się jej specyfika;

•    w jakim stopniu działalność człowieka wpływa na strukturę flory.

Najlepiej poznaną część flory tego regionu stanowią rośliny naczyniowe (tj.

skrzypy, widłaki, paprocie oraz rośliny nago- i okrytozalążkowe). W miarę systematyczne dane florystyczne zaczęto gromadzić w pierwszej połowie XIX wieku. Ponieważ jednocześnie jest to grupa organizmów, która decyduje o strukturze tutejszej szaty roślinnej, stąd też poświęcono im najwięcej uwagi.

5.2.1. Bogactwo gatunkowe i struktura taksonomiczna

W okresie od pierwszej połowy XIX wieku do czasów współczesnych zaobserwowano na obszarze środkowej Wielkopolski 1562 gatunki dziko rosnące. Stanowi to ponad 56% flory Polski oraz około 90% flory Wielkopolski wraz z Ziemią Lubuską.

Głównymi składnikami szaty roślinnej w środkowej Wielkopolsce są organizmy okrytozalążkowe (ok. 97%), w tym przede wszystkim rośliny dwuliścienne (87%). Znikomy udział w różnorodności gatunkowej flory mają nagozalążkowe (0,5%). Spośród zarodnikowych roślin naczyniowych najliczniejsze są paprocie (1,4%), a następnie skrzypy (0,6%) i widłaki (0,3%).

Łącznie na opisywanym obszarze odnotowano przedstawicieli 127 rodzin. Podobnie jak w wielu innych florach lokalnych czy regionalnych, przeważająca część gatunków (ponad 55%) skupiona jest w obrębie zaledwie 10 rodzin; osiem z nich to dwuliścienne, dwie natomiast reprezentują klasę jednoliściennych. Co piąty gatunek w Wielkopolsce należy do rodziny złożonych lub traw. Uderzające jest podobieństwo listy rodzin najbogatszych w gatunki w lokalnej florze do wykazu obejmującego całą Polskę. Pewne różnice dotyczą tylko sekwencji rodzin w obu zestawieniach (tab. 2).

Tabela 2. Udział rodzin najbogatszych w gatunki we florze środkowej Wielkopolski (Wlkp.)

Nr koleiny we florze		Nazwa rodziny:		Liczba gatunków	Udział w %
Wlkp.	Polski	łacińska	polska
1	1	Compositae	Złożone	169	10,8
2	2	Gramineae	Trawy	138	8,8
3	3	Rosaceae	Różowate	89	5,7
4-5	7	Papilionaceae	Motylkowate	79	5,1
4-5	8	Cruciferae	Krzyżowe	79	5,1
6	4	Cyperaceae	Turzycowate	69	4,4
7	6	Scrophulariaceae	Trędownikowate	67	4,3
8	5	Caryophyllaceae	Goździkowate	63	4,0
9	9	Labiatae	Wargowe	57	3,6
10	10	Umbelliferae	Baldaszkowate	52	3,3

Flora roślin naczyniowych obejmuje ponad 500 rodzajów, wśród których zdecydowanie przeważają te o niewielkiej liczbie gatunków. Do najbogatszych w gatunki należą: Carex - ponad 50 gatunków i Veronica - 20 gatunków.

5.2.2. Zróżnicowanie form życiowych roślin

W skali świata najbogatszą w gatunki grupę form życiowych roślin tworzą fane-rofity, drugie miejsce pod tym względem zajmują hemikryptofity, a następne kolejno: terofity, chamefity i kryptofity. Procentowy udział form życiowych w różnego rodzaju florach przedstawia się zazwyczaj w formie tzw. spektrum Raunkiaera. Okazuje się, że jest ono ściśle związane ze zróżnicowaniem klimatów na Ziemi. Innymi słowy, każdej strefie klimatycznej przypisać można spektrum określonego