CCF20101012001

Historia literatury w perspektywie kulturowej... 95

czas próby przedstawiania literackich dziejów w sposób zbliżony do późniejszych historycznych ujęć. Próby takie znaleźć można już w wieku XVI we Francji, Włoszech, Anglii czy Niemczech, a bywają one zwykle częścią dzieł ogólniejszej natury - historycznych bądź teoretycznych^{1 2}, nie brak ich też w wieku XVII. Wyjątkowym przejawem świadomości historycznej jest dzieło Francisa Bacona De dignitate et augmentis scientiarum (1623), w którego drugiej księdze poświęca autor uwagę historii, dzieląc jąna trzy rodzaje: kościelną, polityczną oraz literatury i sztuki. Ta ostatnia, jako nie istniejąca jeszcze lecz postulowana, staje się przedmiotem jego szczegółowych rozważań, jej też projekt kreśli Bacon z niezwykłym rozmachem, uwzględniając zróżnicowanie terytorialne nauk i sztuk, ich zmienność, okoliczności powstania i sposoby przenikania, rządzące nimi zasady i kształtujące je instytucje (szkoły, akademie, stowarzyszenia i zakony). Największą wszakże wagę przywiązuje Bacon do przyczynowo-skutkowej kompozycji wywodu, który ukazać winien związki, jakie zachodzą między piśmiennictwem a charakterem krajów i ludów, które je wytworzyły, ich warunkami dziejowymi, re-ligią, prawem, rolą wpływowych osobistości. Udziela też autor dokładnych wskazówek metodologicznych dotyczących sposobu zapoznawania się z materiałem literackim (bezpośredni kontakt z dziełem, a nie kompilowanie cudzych sądów) oraz wnikania w jego naturę, gdzie uważnej lekturze towarzyszyć ma wskrzeszanie przeszłego geniuszu³. Widać więc, że projekt Bacona był nie tylko rozległy, ale i nowoczesny, podzielił jednak los wielu późniejszych nie mniej ambitnych koncepcji: nie wpłynął na kształt praktycznych przedsięwzięć podejmowanych przez jemu współczesnych, choć siedemnastowieczni badacze, zwłaszcza u schyłku wieku, nadal próbowali porządkować literaturę i nie rezygnowali z przedstawiania jej minionych dziejów⁴.

Oświeceniowo-romantyczna nowoczesność

Zdecydowaną zmianę przyniósł wiek XVIII, którego myśl filozoficzna dała podłoże całej nowoczesności,, w tym także nowoczesnej historii literatury. Do tworzących owo podłoże idei, które umożliwiły wyłonienie się nauk historycznych, należała niewątpliwie idea ciągłości i oraz idea zharmonizowania elementów (analogii), a także koncepcja rozwoju organicznego, potem przejęta i rozwinięta w romantyzmie. Dwie pierwsze pojawiły się już w filozofii Leibniza, który sformułował zarówno prawo ciągłości (lex continui), jak i prawo analogii. Wedle autora De principio individui istotą wszechświata jest ciągłość, wszelkie więc zjawiska, w tym także historyczne - podobnie jak przyrodnicze - tworzą łańcuch wypływających z siebie fenomenów, a to, co myśl nasza uważa za gwałtowny przeskok, wynika z niedostatecznego uchwycenia ogniw pośredniczących różnej wielkości. Jego zaś pogląd, że odrębne i nieprzenikalne monady tworzą harmonizujące ze sobą odpowiedniości, ponieważ puszczone zostały w ruch przez tę samą przyczynę sprawczą, która równocześnie wyznaczyła ich trajektorie, dawał nie tyl-

1

łowo Maurycy Mann w pracy Rozwój syntez)’ literackiej od jej początków do Gervinusa, Kraków 1911. Z książki tej korzystam przedstawiając wczesną fazę historii literatury.

2

Tak ma się rzecz w przypadku Etienne’a Pasąuiera i jego Recherches de la France czy The Art of English Poesie przypisywanego George’owi Putten-hamówi (1589 r.), a będącego teoretyczną rozprawą z dziedziny poezji, zawierającą jednak w sobie rozdział historyczny omawiający poezję angielską od XIV wieku po czasy sobie współczesne. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku słynnej poetyki Scaligcra, której część pierwsza przedstawia-jącatypy poezji starożytnej posiada charakter historyczny, wyraźnie zaś do historii literatury przynależy księga szósta, Hypercriticus, zawierająca krytyczną historię poezji łacińskiej z zastosowaniem podziału na okresy. Także pochodzący z Sabaudii Christopher Mylaeus (Muelłer) w wydanym w r. 1551 w Bazylei: dziele De scribenda universitatis rerum historia commentarius poświęca dziejom literatury powszechnej osobne omówienie, uznając historię literatury za jedną, z pięciu nauk historycznych (Historia de Natura, Prudentia, Principalu, Sapientia et Literatura) (zob. Mann, s. 20-21).

3

   Mann, s. 24.

4

   Należy do nich polihistor niemiecki Daniel Georg Morhof, autor obszernego dzieła zatytułowanego Unterricht von der Teutchen Sprache undPoesie, dereń Ursprung, FortgangundLehrsatzen (1982).