CCF20101012012

Historia literata ty w perspektywie kulturowej... 117

życie, jego czasowo uwarunkowane przejawy i ponadczasowe przyczyny, krótko mówiąc jego problemy, to także nauka o literaturze nie może być niczym innym, jak właśnie nauką o tych problemach”¹, historia zaś literatury, przynajmniej w jednym ze swych wymiarów - historią problemów. Jak owe problemy zidentyfikować i bliżej określić? Unger nazywa je „elementarnymi problemami życia ludzkiego, wielkimi, odwiecznymi, zagadkowymi problemami wynikającymi z istoty bytu” i sprowadza do pięciu podstawowych. Problem najogólniejszy, najpierwotniejszy to problem „losu”, czyli „stosunku wolności i konieczności, ducha i natury, moralności i zmysłowości”, drugi to problem religii, trzeci - stosunek do natury, czwarty da się ogólnie określić jako problem śmierci i miłości i Unger widzi w nim pomost łączący sferę spraw metafizycznych ze sferą kultury i zjawiskami o charakterze społecznym: problemami rodziny, państwa, społeczeństwa, wychowania, wykształcenia, zawodu itd. Dzięki takiemu ukształtowaniu rozległego horyzontu historycz-nego.da się wedle Ungera uniknąć zasadniczego błędu, na który zwracał uwagę Ditlhey, a który popełniano, starając się uchwycić w języku filozofii, a to znaczy: za pomocą ostro obrysowanych pojęć, światopogląd poetycki. Ten zaś, nawet jeśli robi wrażenie wyraziście uformowanego, zawsze przylega bezpośrednio do życia i przeżycia, do tego więc, co w sposób nieograniczony różnorodne, wielostronne, wieloznaczne i ruchliwe, czyli niepodatne na brutalną kategoryzację. Metoda badawcza uwzględnia^ jąca wielkie problemy życia, czy, jak je nazywa Unger -praprob-lemy, pozwala bez naruszania istoty i korzeni światopoglądu poetyckiego przejść do większych całości, „śledzić rozwój tych problemów w ramach większych grup, okresów czasowych i kompleksów kulturowych”. Za sprawą więc tej metody możną kontrolować pracę syntezy, redukując związane z niąniebezpie-czeństwa i przygotowywać w sposób właściwy materiał dla późniejszej syntetycznej historii światopoglądu.

Tak wygląda jeden z optymistycznych scenariuszy intelektualnych godzący antropologię filozofii życia z dążeniem do budowania dużych konstruktów światopoglądowych, których zmiany rejestrować miała historiografia, w tym także historiografia literacka. Scenariusz odmienny zaproponował Cysarz² odwołując się do Heglowskiego pojęcia ducha i unifikując za jego pomocą wszystkie dziedziny ludzkiej aktywności. Ujednoliciwszy w ten sposób pole badań i oczyściwszy je ze specjalistycznej terminologii, także tej, jaką narzucała poetyka³, otwiera Cysarz drogę historii literatury jako nauce o duchu. Przyszłość wszakże pokazała, że była to droga prowadząca w niebezpieczne rejony. Duch bowiem dość szybko okazał się duchem narodu niemieckiego, a kierunek, w którym zmierzał, współbieżny z tym, jaki wyznaczał narodowy socjalizm.

Pomijając wszakże to dramatyczne wykolejenie, jakiemu uległa neoidealistyczna myśl niemiecka i antropologiczne teorie literatury wyzyskane przez nazistowskie literaturoznawstwo, stwierdzić trzeba, że inspiracja Diltheyowska zmieniła wyraźnie hierarchię pojęć, jakimi posługiwała się historiografia literacka. Ostatecznie spowodowała pomniejszenie wagi kategorii ge-nologicznych; do roli pojęć pomocniczych sprowadziła te, które związane były z tradycyjną periodyzacją, czyli z podziałem na okresy. Na plan pierwszy została wysunięta kategoria światopoglądu rozumianego nie jako konfiguracja idei, lecz jako sposób

1

Cyt. za: R. Unger, Historia literatury jako historia problemów. Przyczynek do kwestii syntezy humanistycznej ze szczególnym uwzględnieniem myśli Wilhelma Diltheya, przeł. O. Dobijanka, w: Teoria badań literackich za granij;: cą, s. 224.'    • ,:iĘm

2

   H. Cysarz, Literatuigeschichte ais Geisteswissenschaft. Kritik und System, Halle a/Saale 1926.

3

   „ (...) koniec z metodologiczną zależnością- obwieszczał Cysarz - precz z volapukiem pojęciowym i sałatką metodyczną, wziętą z historii powszechnej i ekonomii, archeologii i teologii, psychologii i pedagogiki oraz tysiąca innych składów!” (s. 250). Ale też jasno stwierdzał: „historia literatury jako nauka o duchu nigdy nie powinna się stać identyczna z historią literatury jako dziedziną specjalną” i wykluczał zjej pola teorię form poetyckich, bo jej bogata problematyka „rozsadziłaby ramy badania struktur duchowych i życiowych” (s. 253, 254). (Cyt. za: H. Cysarz, Historia literatury jako nauka o duchu. Krytyka i system, przeł. O. Dobijanka, w: Teoria badań literackich za granicą).