CCF20140127063

Walpurgisnacht, uwiedzenia Małgorzaty, dochodzi do wyzwolenia się pierwotnych żądzy. Śmierć Małgorzaty, jako pokuta za grzech, symbolizuje chrześcijański wątek odkupienia przez ofiarę. Czystość Małgorzaty przeciwstawiona jest pedanterii Wagnera i cynizmowi Mefi-stofelesa. Wreszcie grzesznica zostanie zbawiona, ale nie jest to rozwiązanie, ponieważ namiętność, tak jak cierpienie, oznacza poddanie się zbawcy, a to nie jest droga dla Fausta.

Przez sześćdziesiąt lat Goethe zmagał się z konkluzją. W 1831 r., gdy miał 82 lata, zapieczętował pakiet z rękopisem części drugiej. To dzieło, Sorgenkind, udręka jego życia, pozostać miało zapieczętowane aż do jego śmierci, ponieważ - jak pisał w dzienniku na dwa miesiące przed śmiercią - nie znalazł rozwiązania. (Jednakże próżność kazała mu rozpieczętować pakiet samemu i przeczytać fragmenty synowej.) Sześćdziesiąt lat trwała droga do trzeciego Fausta, a jednak zakończenie nie zawiera rozstrzygnięcia, pełne jest pobożności, banałów, ironii i dwuznaczności.

W owej rzadko czytanej części drugiej Faust przenosi się ze swego świata prywatnego do społeczeństwa ludzkiego. Zajmuje się nauka (tworzeniem sztucznego człowieka - homunculusa), bada grecki sen-sualizm (epizod z Heleną), by wreszcie poświęcić swe życie sprawom praktycznym - wydzieraniu ziemi morzu, osuszaniu bagien, powstrzymywaniu przypływów, opanowywaniu przyrody dla dobra człowieka.

Mimo tych postanowień, niecierpliwość i skrajność w działaniach rodzą jednak zło. W chacie przy kaplicy znajdującej się na terenie, który Faust chce nabyć, mieszka miła para staruszków, Filemon i Baucis. Staruszkowie nie chcą sprzedać ziemi, więc Faust poleca przeprowadzić ich do lepszego domostwa w innym miejscu. W zamieszaniu wybucha pożar, staruszkowie giną. Faust nie przejmuje się tym zbytnio: są to, powiada, niemiłe konsekwencje chęci polepszenia losu ludzkiego.

Pod koniec jest niewidomym, zawiedzionym człowiekiem. Myśli o pracach, które podjął i o przyszłości. Przekonany, że dochodzą go odgłosy kopania kanałów, które zaprojektował, wydaje polecenia duchom; ale to lemury kopią grób dla niego.

Fausta nazywano współczesnym Prometeuszem, a tragedię Goethego - „biblią prometeizmu”⁵. Czy jest to jednak rzeczywiście tragedia,

⁵ Zauważmy, że Marks, pełen zachwytu dla postaci Prometeusza, w ten właśnie sposób odczytywał Fausta.

skoro przez tragedię pojmujemy osiągnięcie ostatecznego zrozumienia czym jest samouwielbienie oraz uprzytomienie sobie własnych ograniczeń? I czy Faust jest istotnie prometejski? Nie poddaje się on, nie rezygnuje ze swych dążeń. Erich Heller pisze: „Grzechem Fausta jest jego nieposkromiony charakter. Na tym też polega jego zbawienie”. W ostatniej scenie anioły unosząc jego duszę do nieba powiadają:

Wer immer strebend sich bemuht,

Den konnen wir erlosen. [11929-11930]

Kto wiecznie dążąc trudzi się,

Tego wybawić możem.

Faust to postać współczesna, właśnie dlatego, że jest opętany działaniem, ale nie ma pamięci, obca mu jest tradycja. Na samym początku części drugiej Ariel (duch natury) mówi: „Obmyjcie go w letejskich rosie wód”. Chór duchów, jak zauważa Santayana , zdaje się powiadać: „Litość i wyrzuty sumienia [...] są niczym; niepowodzenie to przypadek; błąd nie jest winą. Przyroda nie ma pamięci; wybacz sobie, a będziesz rozgrzeszony”.

Pierwsze słowa Fausta (po sześćdziesięciu latach) brzmią:

Już życia tętna drżą przeczuciem wieszczem,

Na eteryczny blask czekają w ciszy;

Ziemio, i noc tę też przetrwałaś jeszcze.

Nie stał się ani lepszy, ani bardziej świadomy świata. Po prostu zaczyna od początku raz jeszcze, tyle że na szerszej scenie historii icywilizacji. „Jego stare namiętności ucichły jak niegdysiejsze burze; ale w pamięci pozostały tylko zatarte ślady minionych błędów, idzie znów na spotkanie nowego dnia”.

Baz pamięci wszakże nie ma dojrzałości. Ten romantyzm, to bezkresne życie bez spełnienia jest dla człowieka tylko parodią tragedii, czarną komedią. Pozostaje tylko stała pogoń za nowymi zainteresowaniami, nowymi rozrywkami, nowymi wrażeniami, przygodami, nowymi rewolucjami, uciechami i strachem.

Nie jest to Prometeusz, lecz Proteusz, który nigdy nie zatrzymuje się na tyle, byśmy mogli rozpoznać jego ostateczne cele. A ponieważ nie ma rozstrzygnięcia, dowiadujemy się pod koniec, że ziemskie życie Fausta i takich jak on jest tylko odbiciem siedmiu kręgów piekła.