CCI00181

422 Anglia XVII wiek z nimi spotyka je bicie, łajanie i gderanie. I nie należy się temu dziwić, skoro w ten sposób i ludzi dojrzałych nie moglibyśmy skłonić do żadnej rzeczy. Któż by się nie zraził do jakiejś niewinnej rozrywki, obojętnej mu w gruncie rzeczy, jeśliby pędzono go do niej biciem i złym słowem wtedy, gdy nie ma ochoty, lub gdyby go tak stale traktowano dla jakichś błahych błędów, które przy tym popełnia. Jest to zupełnie naturalne. Przykre okoliczności rzucają z reguły cień na obojętne rzeczy, z którymi są związane, i już samo spojrzenie na kubek, z którego ktoś zwykle bierze wstrętne lekarstwo, ściska mu żołądek tak, że nic mu z tego kubka nie będzie smakowało, choćby był najczystszy,-najładniejszy i z najdroższego materiału.

50. 3. Ten rodzaj niewolniczej dyscypliny wyrabia niewolnicze skłonności. Dziecko ulega i udaje posłuszeństwo, gdy boi się kija, który nad nim wisi. Gdy go jednak usuniemy i gdy dziecko niepilnowane może się czuć bezkarnie, wtedy daje tym większy upust swej naturalnej skłonności, która w ten sposób zupełnie się nie zmienia, lecz przeciwnie, wzmaga się w nim i rośnie, a po takim ograniczeniu wybucha zwykle z tym większą gwałtownością.

51.4. Jeśli zaś surowość podniesiona do najwyższego punktu przeważa i doprowadza do uleczenia niesfornego obecnie usposobienia, robi to często, wprowadzając na jego miejsce gorsze i bardziej niebezpieczne schorzenia, bo lamie ducha. Wtedy zaś na miejscu niesfornego młodzieńca macie zgnębione, osowiale stworzenie i chociaż iiT/żc się ono dzięki swemu nienaturalnemu umiarkowaniu podobać naiwnym ludziom, którzy zachwalają dzieci potulne i bierne, ponieważ nie robią one hałasu i nie sprawiają im kłopotu, to jednak prawdopodobnie okaże się, że będzie ono czymś równie nieznośnym dla swych przyjaciół, jak niepożytccznym dla siebie i innych przez cale swoje życic.

52. Bicie dzieci i wszystkie inne rodzaje niewolniczych i cielesnych kar to nic jest dyscyplina, którą należy posługiwać się w wychowaniu tych, którzy', jak chcielibyśmy, powinni być ludźmi mądrymi, dobrymi i szlachetnymi. Dlatego też należy ją stosować bardzo rzadko i w ważnych tylko skrajnych przypadkach. Z drugiej strony z równą troską należy się wystrzegać pozyskiwania sobie dzieci przez nagradzanie ich rzeczami, które sprawiają im przyjemność. Ten, kto daje swemu synowi jabłka czy słodycze lub coś, co z tych rzeczy najbardziej lubi, by skłonić go do odrobienia lekcji, daje jedynie sankcje jego zamiłowaniu do przyjemności, hoduje w nim tę niebezpieczną skłonność, którą powinien by wszelkimi środkami w nim ujarzmić i stłumić. Nie można nigdy żywić nadziei, że nauczycie go trzymać ją w karbach, skoro sami w zamian za stawianą jego skłonności w jednym miejscu przeszkodę, proponujecie mu jej zadowolenie gdzie indziej. Aby wychować dobrego, mądrego i cnotliwego człowieka, trzeba nauczyć go przeciwstawiania się swym żądaniom i tłumienia swych upodobań do bogactw, strojów lub do schlebiania swemu podniebieniu itd., ilekroć to sprzeciwia się rozkazom rozumu i wymaganiom obowiązku. Gdy zaś zachęcasz go do czegoś, co jest słuszne, proponując mu pieniądze, albo nagradzasz mu wysiłek wyuczenia się lekcji przyjemnymi i smacznymi kęskami, kiedy obiecujesz mu koronkowy żabot lub piękny, nowy strój za wykonanie któregoś z jego drobnych zadań, czymże jest podsuwanie mu w nagrodę tych rzeczy, jeśli nie przyznaniem, że to są rzeczy dobre, do których powinien dążyć, przez to umacniasz jego upodobanie do nich t przyzwyczajasz go do szukania w nich swojego szczęścia. W ten sposób ludzie, którzy odwołują się niewłaściwie do kar i nagród, chcąc skłonić dzieci do pilnego uczenia się gramatyki, tańców czy innej jakiejś umiejętności, nie mającej wielkiego znaczenia dla szczęścia lub niezbyt użytecznej w ich życiu, poświęcają ich cnotę, burzą porządek w ich wychowaniu, budzą w nich potrzebę zbytku, uczą je pychy i chciwości itd. W ten bowiem sposób, schlebiając złym skłonnościom, które powinni by powściągać i tłumić, kładą podwaliny pod przyszłe wady, których nie można uniknąć inaczej, jak tylko przez powściąganie swych pragnień przez przyzwyczajenie ich do poddawania się rozumowi.

53.    Nie znaczy to, że chciałbym, by dzieci trzymano z dala od uciech i przyjemności życia, które nie są szkodliwe dla ich zdrowia i cnoty, przeciwnie, chciałbym, by uczyniono im życie tak mile i przyjemne, jak to jest tylko możliwe dzięki pełnemu używaniu wszystkiego, co tylko może sprawić im niewinną rozrywkę. Z tym oczywiście zastrzeżeniem, że te przyjemności będą tylko wynikiem poważania i uznania, jakim się cieszą u rodziców i wychowawców, nigdy zaś nie powinny być dawane lub udzielane w nagrodę za dokonanie jakiegoś szczególnego czynu, do którego okazują odrazę albo do którego nie byłyby się zabrały bez tej zachęty.

54.    Jeśli jedną ręką zabierzesz rózgę, a drugą te drobne zachęty, które je pociągają, jak wtedy, spytacie, będziesz dziećmi kierował? Usuń nadzieję i obawę, a koniec z wszelką dyscypliną. Przyznaję, że dobro i zlo, nagroda i kara są jedynymi motywami dla istot rozumnych, są to bodźce, które cały rodzaj ludzki pędzą do pracy, i wodze, które nim kierują, a przeto należy ich używać i w stosunku do dzieci. Radzę bowiem ich rodzicom i wychowawcom zawsze mieć w pamięci to, że dzieci należy traktować jako istoty rozumne.

55.    Przyznaję, że nagrody i kary należy stosować do dzieci, jeżeli zamierzamy nad nimi pracować. Błąd, jak przypuszczam, polega na tym, że te, z których się powszechnie robi użytek, są źle wybrane. Sądzę, że przykrości i przyjemności cielesne pociągają za sobą zlc następstwa, jeśli się ich używa jako nagród i kar, za pomocą których ludzie chcą wymóc coś na dzieciach, one to bowiem, jak przedtem powiedziałem, przyczyniają się jedynie do zwiększenia i wzmocnienia tych skłonności, które mamy za zadanie zwalczać i ujarzmić. Jakąż to zasadę cnoty wszczepiasz dziecku, jeśli chcesz zwolnić je od pragnienia jednej przyjemności, podsuwając mu drugą? To rozszerza jedynie pole jego pożądania i uczy je, jak zmieniać jego przedmiot. Jeśli dziecko domaga się niezdrowych i niebezpiecznych owoców, zapewniasz sobie jego spokój, plącąc dostarczeniem mu mniej szkodliwych słodyczy. To chroni może jego zdrowie, lecz psuje duszę i jeszcze większe wprowadza do niej zamieszanie. Tu bowiem zmieniasz tylko przedmiot, ale schlebiasz ciągle jego żądzom i przyznajesz, że muszą być zaspokojone, a w tym właśnie, jak wykazałem, leży źródło zla. Dopóki zaś nie doprowadzisz do tego, że dziecko będzie mogło zrzec się tego zaspokojenia, dopóty będzie ono może na razie spokojne i posłuszne, ale choroba nie będzie uleczona. Takim sposobem postępowania podsycasz i pielęgnujesz w nim źródło, z którego płynie wszelkie zlo, jakie, bądź pewny, przy najbliższej sposobności wybuchnie z większą gwałtownością, niosąc jemu silniejsze żądze, a tobie większą troskę.

56.    Nagrody zatem i kary, za pomocą których winniśmy dzieci trzymać w karbach, są całkiem innego rodzaju, a posiadają taką silę, że gdy raz potrafimy zaprząc je do