CCI00180

420 Anglia XVII wiek znicwicścialości, sen jest tą, na którą należy najwięcej pozwalać dzieciom. Tu jedynie należy im zezwolić na pełne zaspokojenie, ponieważ nic nic przyczynia się więcej do wzrostu i zdrowia dzieci niż sen. Wszystko, co w tej sprawie można ustalić, to tylko pora doby, która na to ma być obrócona, co łatwo rozstrzygnąć, jeżeli powiemy, że wielką korzyścią będzie przyzwyczajenie go do wczesnego wstawania. Najlepiej dla zdrowia jest tak postępować, a ten, dla kogo przez zakorzeniony od dzieciństwa nawyk wczesne wstawanie jest łatwe i zwyczajne, nic będzie jako mężczyzna trwonił najlepszej i najpożyteczniejszej części swego życia na drzemaniu i wylegiwaniu się w łóżku. [...]

30.    W ten sposób skończyłem z tym, co dotyczy ciała i zdrowia, a co sprowadza się do tych kilku łatwych do przestrzegania reguł. Dużo świeżego powietrza, ćwiczenia i snu; prosta dieta, żadnego wina ani mocnych trunków i bardzo mało lub w ogóle żadnych lekarstw; ubranie niezbyt cieple i ciasne; głowę zwłaszcza i nogi trzymać w chłodzie, nogi przyzwyczajać do zimnej wody i oswajać z wilgocią.

31.    Dbając odpowiednio o utrzymanie w sile i tężyźnic ciała tak, aby mogło podporządkowywać się rozkazom ducha, najbliższym naczelnym zadaniem będzie dobre ukształtowanie umysłu tak, aby we wszystkich okolicznościach był skłonny przyzwalać tylko na to, co licuje zgodnością i doskonałością rozumnej istoty. (...)

[Wychowanie moralne)

43.    (...) Przychylam się bowiem silnie do zdania, że wielka surowość w karaniu nic sprawia nic dobrego, że, przeciwnie, wyrządza wiele szkody w wychowaniu i można stwierdzić, że zakładając równe warunki dzieci, które najbardziej karano, rzadko wyrastały na najlepszych ludzi. Wszystko, do czego dotychczas zmierzałem, streszcza się w tym, że chociaż surowość jest niezbędna, uciekać się do niej należy wtedy, gdy dzieci są młodsze, a gdy przy odpowiednim zastosowaniu odniesie ona swój skutek, należy ją złagodzić i zmienić sposób wychowania na łagodniejszy.

44.    Jeżeli uległość i podatność woli rodziców zaszczepione zostaną ich rozważną ręką, zanim pamięć dziecka może zachować szczątki tego procesu, będą się one im wydawały czymś naturalnym, i będą w nich później działałby tak, jakby takimi były rzeczywiście, nic dopuszczając w żadnym wypadku do sprzeciwu i narzekania. Należy jedynie dbać o to, by zaczynać to wcześnie i niezłomnie przestrzegać tego, dopóki cześć i szacunek nic staną się czymś zwyczajnym i dopóki przejawiają najlżejszą choćby niechęć do uległości i zupełnego posłuszeństwa. Skoro już szacunek zostanie w ten sposób ugruntowany (co musi się dokonać wcześnie, inaczej bowiem udaje się to osiągnąć jedynie rózgą i karami, i to tym większymi, im dłużej się to odwleka), powinny one i nadal nimi się kierować, w miarę jak dojdą do pełniejszego zrozumienia, zawsze jednak z pewną domieszką pobłażania, nie zaś biciem, łajaniem lub innymi upokarzającymi karami.

45.    Że tak jest, łatwo się z tym zgodzimy, jeżeli tylko rozważymy, do czego należy dążyć w rozumnym wychowaniu i na czym ono polega.

1. Kto nic ma władzy nad swymi skłonnościami, kto nic umie oprzeć się naciskowi chwilowej przyjemności lub przykrości zgodnie z rozumem, temu brak prawdziwej podstawy cnoty i dzielności i temu grozi niebezpieczeństwo, że nigdy do niczego nic dojdzie. Dlatego tę postawę, tak przeciwną nieokiełzanej naturze, należy wcześniej wypracować i nawyk ten jako prawdziwa podstawa przyszłych możliwości i szczęścia winien być wytworzony w umyśle możliwie najwcześniej, już nawet od pierwszych przejawów jakiegokolwiek poznania i zrozumienia u dzieci i winien być w nich umacniany wszelkimi możliwymi staraniami i sposobami przez tych, którzy mają nadzór nad ich wychowaniem.

46.    2. Z drugiej strony, jeśli się wolę dzieci zbyt silnie trzyma w karbach i jeżeli się ją nadmiernie upokarza, jeżeli się bardzo poniża i lamie ich charakter zbyt surową ręką, ciążącą nad nimi, tracą one całą swoją silę i dzielność i wpadają w stan jeszcze gorszy od poprzedniego. Młodzież bowiem nieokiełzaną, żywą i pełną temperamentu, można czasem sprowadzić na właściwą drogę i zrobić z niej zdatnych i wielkich ludzi, ale dusze zniechęcone, lękliwe i ulegle, dusze ospale prawie nigdy nie dają się porwać i bardzo rzadko do czegoś dochodzą. Sztuka to wielka uniknąć obu tych niebezpieczeństw, ten zaś, kto znajdzie sposób, jak zachować duszę dziecka nieskrępowaną i wolną, a jednak jak równocześnie powstrzymać ją od wielu rzeczy, do których się skłania, i pociągnąć do innych, które mu są niemile, kto, jak mówię, umie pogodzić te pozorne sprzeczności, ten, moim zdaniem, posiadł prawdziwą tajemnicę wychowania.

47.    Zwykła i krótka droga kary i rózgi podyktowana przez lenistwo, jest jedynym sposobem wychowania, jaki jest znany opiekunom, i ona to jedynie przychodzi im na myśl. Jest ona najbardziej nieodpowiednia ze wszystkich stosowanych w wychowaniu, ponieważ wyrządza te szkody, które, jak wykazaliśmy, są Scyllą i Charybdą¹ w ten czy inny sposób doprowadzającymi do zguby wszystkich tych, którzy znajdą się na rozdrożach.

48.    1. Ten rodzaj kary nic przyczynia się bynajmniej do opanowania naszego naturalnego popędu do oddawania się cielesnej i chwilowej przyjemności i do unikania za każdą cenę przykrości, ale raczej podnieca popęd len i w ten sposób umacnia go w nas. To są korzenie, z których wyrastają wszystkie występne czyny i nieprawidłowości życia. Jakież bowiem inne motywy, jeśli nic wzgląd na zmysłową przyjemność lub przykrość, jeśli nie obawa przed kijem, każą dziecku ślęczeć wbrew skłonności nad książką, czy powstrzymać się od zjedzenia niezdrowego owocu, który mu sprawia przyjemność. W tym przypadku wybiera ono tylko większą cielesną przyjemność lub unika większej cielesnej przykrości. A cóż to znacz)' rządzić jego czynami i kierować jego postępowaniem w oparciu o takie jak te motyw)'? Czy nic jest to, pytam, pielęgnowaniem w nim tej właśnie zasady, której wyplenienie i zniszczenie jest naszym zadaniem. Dlatego też nie mogę się zgodzić z tym, by użyteczna dla dziecka mogła być jakakolwiek kara, jeśli równocześnie wstyd i przykrość spełnienia zła nie oddziałuje na nic silniej niż sama kara.

49.    2. Ten rodzaj karcenia z natury swej rodzi niechęć do tego, do czego opiekun stara się wyrobić upodobanie. Jakże silnie rzuca się w oczy fakt, że dzieci zaczynają nienawidzieć rzeczy, które były dla nich przyjemne, skoro spostrzegą, że w związku

1

Scylla i Charybda - w mitologii starożytnej Greków dwa potwory przebywające po obu stronach Cieśniny Mcssyńskiej i pożerające żeglarzy. W przenośni: znaleźć się między miotem a kowadłem; nie bezpieczeństwo z dwóch stron.