CCI00182

424 Anglia XVII wiek dzieła, zadanie, jak sądzę, będzie dokonane, a trudności usunięte. Ze wszystkich pobudek, jakie działają na ducha, najpotężniejszymi są szacunek i niesława, skoro tylko raz doprowadzimy go do odczuwania ich. Jeżeli raz potrafisz wszczepić dziecku miłość dobrego imienia i obawę przed wstydem i niesławą, wpoisz mu prawdziwą zasadę, która stale będzie działać i nakłaniać je do dobrego. Może jednak ktoś zapytać: Jak należy to robić? Przyznaję, że na pierwszy rzut oka nie brak tu pewnych trudności, jednakże sądzę, że warto poświęcić chwilę na wyszukanie środków (a po znalezieniu na wprowadzenie ich w czyn), aby osiągnąć to, co uważam za wielką tajemnicę wychowania.

57.    Przede wszystkim dzieci (wcześniej może niż myślimy) są bardzo wrażliwe na pochwalę i uznanie. Znajdują one przyjemność w tym, że są cenione i szanowane, zwłaszcza przez swych rodziców i tych, do których należą. Jeśli zatem ojciec pieści je i chwali, gdy postępują dobrze, a pokazuje im chłodne i obojętne oblicze, gdy robią źle, i gdy temu towarzyszy podobne zachowanie się matki i wszystkich dookoła, to w krótkim przeciągu czasu odczują one te różnice. Jeżeli zaś stale będziemy tego przestrzegali, to nic wątpię, że to samo bardziej podziała niż groźby i cięgi, które tracą swą silę, gdy spowszednieją i które są bez pożytku, gdy nie towarzyszy im wstyd, dlatego też należy ich zaniechać i nie używać nigdy, chyba w przypadku przedtem wspomnianym, gdy doszło do ostateczności.

58.    Po drugie, aby sprawić, by wrażliwość na szacunek i niesławę przeniknęła głębiej i nabrała większej wagi, inne jeszcze przyjemności i przykrości muszą stale towarzyszyć tym różnym stanom, nie w formie szczególnych nagród lub kar za ten czy inny poszczególny czyn, ale jako coś, co z reguły należy i przypada w udziale temu, który przez swoje zachowanie się zasługuje na niesławę lub na pochwalę. Tak postępując można doprowadzić dzieci do możliwie głębokiego zrozumienia lego, żc ci, którzy są chwaleni i cieszą się poważaniem, dlatego iż dobrze postępują, będą z reguły łubiani i kochani przez każdego, a w wyniku otrzymają wszystko to, co godziwe. Z dmgicj zaś strony, gdy ktoś przez niewłaściwe postępowanie popada w pogardę i nic dba o utrzymanie swej dobrej opinii, ten nieuchronnie ściąga na siebie niechęć i lekceważenie, a to pociągnie za sobą brak wszystkiego, co mogłoby sprawić mu zadowolenie i przyjemność. Jeśli ciągle doświadczenie od początku pouczyło dzieci, iż rzeczy, które im sprawiają przyjemność, należą się tylko tym i żc mogą się nimi cieszyć jedynie ci, którzy cieszą się dobrą opinią, to w ten sposób sprawimy, że przedmioty ich pragnień wystąpią jako towarzyszące cnocie. Jeżeli za pomocą tych środków potrafisz raz obudzić wstyd z powodu ich błędów (poza tą bowiem karą zniósłbym obecnie wszystkie inne) i jeżeli sprawisz, że nauczą się cenić przyjemność, jaką daje dobre imię, będziesz mógł kierować nimi wedle upodobania, a one pokochają wszystkie drogi cnoty. [...].

[Wychowanie umysłowe]

133. Oto są myśli, jakie mi się nasunęły odnośnie do ogólnej metody wychowywania młodego szlachcica, a chociaż skłaniam się do przypusźczenia, że mogą one mieć pewien wpływ na ogólny bieg jego wychowania, to jednakże jestem daleki od mniemania, że zawierają one wszystkie te szczegóły, które mogą się okazać potrzebne, zależnie od jego wieku lub od szczególnego jego temperamentu. Skorośmy jednak już podali te ogólne uwagi, przejdźmy teraz do bardziej szczegółowych rozważań nad rozmaitymi dziedzinami jego wychowania.

134. To, czego pragnie dla swego syna każdy szlachcic troszczący się o jego wychowanie, mieści się, jak sądzę, poza majątkiem, jaki mu zostawia, w tych czterech rzeczach: w cnocie, w roztropności, w dobrym zachowaniu się i w wykształceniu. Nie będę tu roztrząsał, czy te słowa lub przynajmniej niektóre z nich nic oznaczają czasami tej samej rzeczy lub czy w rzeczywistości jedna drugiej nic zawiera. Wystarczy dla mego celu pójść tu za popularnym znaczeniem tych stów, które to znaczenie, moim zdaniem, jest dość jasne, bym został zrozumiany, i mam nadzieję, że nie będzie żadnej trudności w uchwyceniu mojej myśli. [...]

147. Będziesz się może dziwił, że naukę kładę na ostatnim miejscu, zwłaszcza jeśli ci powiem, że uważam ją za rzecz ostatniego rzędu.¹ Może się to wydać dziwaczne w ustach człowieka ślęczącego nad książkami, fakt zaś, żc zwyczajnie uważa się ją za główny, jeśli nie jedyny kłopot i troskę, gdy chodzi o dzieci, ponieważ o tym prawie jedynie się myśli, gdy ludzie mówią o wychowaniu, sprawia, żc powiedzenie moje jest tym większym paradoksem. Gdy rozważam, jakie korowody robi się z tą odrobiną łaciny czy greki, ile lat się na to poświęca i ile to czyni hałasu i daremnej krzątaniny, trudno mi wstrzymać się od przypuszczenia, że rodzice dzieci ciągle jeszcze żyją pod grozą rózgi nauczyciela, na którą spoglądają jako na jedyne narzędzie wychowania, jak gdyby jeden czy dwa języki stanowiły cały jego przedmiot. Inaczej czyżby to było możliwe, żeby dziecko przykuwano do tych taczek^{2 3} na siedem, osiem czy dziesięć najlepszych lat jego życia po to, by posiadło jeden czy dwa języki, które, jak sądzę, można by opanować za cenę o wiele mniejszych trudów, w krótszym czasie i których można by nauczyć się, bawiąc się prawie.

Wybacz mi zatem, jeśli powiem, żc nic mogą spokojnie myśleć o tym, iż miody panicz ma być umieszczony w gromadzie i pędzony batem i kijem tak, jak gdyby miał biegać, niby przez rózgi poprzez różne klasy ad capiendum ingenii cullurri’. "Cóż zatem, powiesz, chcesz, aby nie umiał ani czytać, ani pisać? Czyż ma być bardziej ciemny niż duchowieństwo parafialne, które uważa Hopkinsa i Sternholda⁴ za najlepszych poetów na święcie, chociaż robi ich ono jeszcze gorszymi, źle ich czytając?" To znowu nie, proszę, nie tak prędko. Przyznaję, że czytanie, pisanie i nauka są potrzebne, ale nie są głównym zadaniem. Przypuszczam, że uważałbyś syna za bardzo głupiego człowieka, gdyby cnotliwego i mądrego męża nie cenił nieskończenie wyżej od wielkiego uczonego. Wprawdzie uważam, że wiedza bardzo pomaga do osiągnięcia jednego i drugiego ludziom o duszach szlachetnych, jednakże trzeba również wyznać, że innym, nie mającym tych dobrych skłonności, pomaga tylko do tego, by się stali ludźmi

1

   Krytycyzm Locke'a w stosunku do roli, jaką spełnia nauka w kształtowaniu człowieka, był wynikiem jego poglądów na współczesną mu szkołę, jej program i metody nauczania. Krytykując mechaniczne przyswajanie gotowych formułek, Locke nie dostrzegał równocześnie kształcących i rozwijających walorów wiedzy ogólnej.

2

   W oryginale "do wiosła" (przyp. tłumacza).

3

   Ad capiendum ingenii cultum - ażeby osiągnąć wykształcony umysł.

4

John Hopkins (zm. 1570) i Thomas Sterhold (zm. 1549), współautorzy wierszowanego przekładu Psałterza.