CCI00185

430 Anglia XVII wiek towarzystwo, że wielu uważa za rzecz o wiele lepszą obejść się bez tego, a co do mnie, to tak rzadko słyszałem, by między ludźmi zdolnymi i zapobiegliwymi chwalono czy szanowano kogoś z powodu celowania w muzyce, że wśród innych rzeczy, jakie kiedykolwiek znalazły się na liście talentów, tę można, sądzę, umieścić na ostatnim miejscu. Ani nasze krótkie życie nie wystarczy do zdobycia wszystkich rzeczy, ani nasz umysł nic może być ciągli nastawiony na uczenie się czegoś. [...]

198.    Szermierkę i jazdę konną uważa się za tak konieczne części wychowania, że zaniedbanie ich uchodziłoby za wielką lukę. Ostatnia z tych dwu rzeczy, której można się nauczyć przeważnie w wielkich miastach, jest jednym z najlepszych dla zdrowia ćwiczeń, jakie można mieć w tych przybytkach wygody i zbytku, i z tego względu stanowi odpowiednią część zajęcia szlachcica podczas jego tam pobytu. O tyle też, o ile przyczynia się do tego, by dodać człowiekowi pewności i wdzięku w trzymaniu się na koniu i uczynić go zdatnym do tego, by nauczył się swego konia zatrzymywać, zwracać i by potrafił silnie siedzieć w siodle, jest pożyteczna dla szlachcica zarówno podczas pokoju, jak i podczas wojny. [...]

199.    Co się tyczy szermierki, wydaje mi się ona dobrym ćwiczeniem dla zdrowia, ale niebezpiecznym dla życia, ponieważ zaufanie w tę umiejętność może skłonić tych, którzy sądzą, że nauczyli się używać swej szpady, do mieszania się w zwady. Ta zarozumiałość sprawia, że często są oni bardziej niż potrzeba przykrzy na punkcie honoru lub drobnych albo wcale nic istniejących zaczepek. [...]

200.    Oto są moje myśli dotyczące wykształcenia i ćwiczeń. Główną rzeczą jest w tym wszystkim cnota i mądrość.

Niillum numen abesi, si sil prudenlia¹. Naucz chłopca, jak zdobywać panowanie nad swoimi skłonnościami i podporządkowywać swe popędy rozumowi. Skoro to osiągnie i dzięki stałej praktyce wprowadzi u siebie w zwyczaj, najcięższa część zadania będzie spełniona. Nie znam niczego, co by tak bardzo przyczyniało się do tego, by młodego człowieka doprowadzić do celu, jak miłość pochwały i uznania, którą przeto należy weń wpajać wszystkimi dającymi się pomyśleć sposobami. Uczyń jego duszę możliwie najbardziej wrażliwą na uznanie i na wstyd, a skoro to zrobisz, wszczepisz mu zasadę, która będzie wywierała wpływ na jego działanie, gdy ciebie przy tym nie będzie, zasadę, do której nie można przyrównać obawy przed drobnym bólem, jaki sprawia rózga, i która będzie stosowną płonką dla zaszczepienia na niej prawdziwych zasad moralności i religii.

201.    Chcę dodać jeszcze jedną rzecz, ale skoro tylko o niej wspomnę, narażę się na niebezpieczeństwo podejrzenia, że zapomniałem, jakim tematem się zajmuję i co powyżej napisałem o wychowaniu, w którym wszystko było dostosowane do zawodu szlachcica, z którym rzemiosło zdaje się być zupełnie niezgodnym. Ale jednakże nie mogę powstrzymać się, żeby nie powiedzieć, że chciałbym, aby chłopca uczono rzemiosła, ręcznego rzemiosła, a nawet kilku, ale bardziej szczegółowo jednego. (...)

210. Jeśli jednak rodzice chłopca wprowadzeni w błąd i przestraszeni mało wdzięcznymi nazwami "robotnik" i "rzemiosło" będą z odrazą patrzeć na coś tego rodzaju u swych dzieci, to przecież jest jedna rzecz tycząca się rzemiosła, której naukę po rozwa-dzc uznają za bezwzględnie konieczną dla swych synów.

Rachunki kupieckie, jakkolwiek są nauką, która być może nie pomoże szlachcicowi do zdobycia majątku, to jednak nie ma prawdopodobnie niczego, co by z większą, korzyścią i bardziej skutecznie chroniło ten majątek, jaki chłopiec posiada. Rzadko można obserwować, aby ten, kto prowadzi rachunki swych dochodów i wydatków i przez to ma ciągle na oczach bieg swych interesów domowych, pozwolił im wpaść w ruinę. Nic wątpię, że z braku troski i wprawy w tych rzeczach wielu ludzi wpada w trudności finansowe, zanim się opatrzy, lub, raz w nic wpadłszy, dalej w nic brnie. Dlatego radziłbym każdemu szlachcicowi, aby doskonale nauczył się rachunków kupieckich i aby nie sądził, że go one nic dotyczą dlatego, że nazwę swoją wzięły od ludzi zajmujących sic handlem i dlatego że oni je głównie prowadzą. (...)

212. Ostatnią zwyczajną częścią wychowania jest podróż, która Jak się powszechnie uważa, kończy dzieło i uzupełnia wychowanie szlachcica. Przyznaję, że podróż w obce kraje daje wielkie korzyści, ale sądzę, że okres zwyczajnie wybierany dla wysyłania młodych ludzi za granicę jest spośród wszystkich innych tym, który czyni ich najmniej zdolnymi do zbierania tych korzyści. Korzyści, które się przedstawia jako główne, można sprowadzić do tych dwu: po pierwsze język: po drugie powiększenie mądrości i roztropności przez zaznajomienie się i obcowanie z ludźmi o usposobieniach, zwyczajach i sposobie życia różniących się nawzajem od siebie, a szczególnie od tych, które panują w parafii i sąsiedztwie chłopca. Wick jednak od szesnastu do dwudziestu jeden lat, na który zwyczajnie przypada czas podróży, jest z całego życia najmniej stosowny do tego nabywania wiedzy. Najlepszym okresem do zdobywania obcych języków' i naginania swego języka do ich prawdziwego akcentu powinny być, jak sądzę, lata od siódmego do czternastego lub szesnastego, a wtedy również pożyteczna i konieczna jest obecność opiekuna, który by mógł wraz z tymi językami uczyć dzieci innych rzeczy. (...)

216. Chociaż przechodzę teraz do zakończenia lego, co prosta rozwaga nasunęła mi odnośnie wychowania, nic chciałbym, aby myślano, że uważam to za dokładny traktat o tym przedmiocie. Jest tysiąc innych rzeczy, które wymagają rozważania, szczególnie gdyby ktoś zechciał uwzględnić rozmaite charaktery, różne skłonności i szczególne wady, które można znaleźć u dzieci, oraz przepisać właściwe lekarstwa. Rozmaitość jest tak wielka, że wymagałoby to całego tomu, a i ten nic objąłby wszystkiego. Dusza każdego człowieka ma jakąś właściwość równie jak jego oblicze, które wyróżnia go od wszystkich innych, i możliwe, że z trudnością można by znaleźć dwoje dzieci, do których by można zastosować dokładnie tę samą metodę. Poza tym sądzę, że książę, magnat i syn zwyczajnego szlachcica powinni być w różny sposób wychowywani. U-w'zględniwszy jednak tylko kilka ogólnych punktów widzenia w odniesieniu do głównego celu i zadania wychowania, i to przeznaczając je dla syna pewnego szlachcica,² którego, ponieważ był wtedy bardzo mały, uważałem tylko za nie zapisaną kartę lub wosk, który można ugniatać i ukształtować, jak się komu podoba,³ dotknąłem niewielu punktów poza tymi, które uważam za konieczne dla wychowania młodego

1

Nulluni numen abesi, si sit pnulentia - niepotrzebne jest bóstwo, jeśli,będzie roztropność.

2

   Dedykując Myśli Edwardowi Clarke'owi zChipley Lockc pisał: "Tc myśli o wychowaniu, klóre leraz idą w świat, należą z prawa do Ciebie (...) czytelnik łatwo zauważy (...], iż stanowiły one raczej prywatną rozmowę dwóch przyjaciół aniżeli rozprawę przeznaczoną do publikacji." - przyp. red.

3

   Por. przypis 1. na str. 413 oraz przypis 6. na str. 80 - przyp. red.