Charakterystyka hodowlana drzew leśnych (70)

• lasu wyżynnego z bukiem i dębem szypułkowym jako gatunkami głównymi lub domieszkowymi (Kraina VIII) (Trampler i in. 1990).

W wymienionych wyżej siedliskowych typach lasu oraz w borze mieszanym wilgotnym i borze mieszanym wyżynnym dąb bezszypułkowy pełni rolę domieszki, a w borze świeżym może tworzyć podszyt.

Dąb bezszypułkowy zajmuje zatem siedliska świeże, umiarkowanie żyzne, występując razem z sosną na lepszych bonitacjach tego ostatnio wymienionego gatunku, a to boru mieszanego świeżego i lasu mieszanego świeżego (por. też ryc. 22).

Na siedliskach żyznych i bardzo żyznych oraz wilgotnych i mokrych (lasy, łęgi, olsy jesionowe) występuje dąb szypułkowy.

Zagrożenia abiotyczne

Cierpi od ostrych zim. Narażony jest na pękanie pni i usychanie wierzchołków. Pozostałe zagrożenia — patrz dąb szypułkowy (Materiały ETH).

Wrażliwość na zanieczyszczenia przemysłowe

Dąb bezszypułkowy nie ustępuje dębowi szypułkowemu pod względem wrażliwości na obecność SOj i O3 (tab. 6 i 8). Ustępuje on dębowi szypułkowemu pod względem wrażliwości na HF (należy do grupy II — gatunków wrażliwych) (tab. 7).

Oba dęby są w jednakowym stopniu wrażliwe na NaCl (tab 9). Pod względem przydatności do odnowień i zalesień w regionach przemysłowych ma taką samą wartość jak dąb szypułkowy, należy bowiem do grupy gatunków najbardziej odpornych (tab. 10).

Zamieranie

Dęby należą do gatunków, które wykazują objawy nowej choroby zamierania lasów. Pogorszenie stanu zdrowotnego drzewostanów dębowych w Polsce obserwuje się od 1982 roku. Zdaniem niektórych autorów jest ono związane z suchymi latami 1981-1983 (Oszako 1989). Największe nasilenie choroby zarejestrowano od 1984-1985 roku, po dwóch kolejnych latach niedoboru opadów na powierzchni około 145 tys. ha. Najgorsza sytuacja powstała w drzewostanach południowej Polski. Obecnie stwierdzono tam ustępowanie objawów chorobowych (Oszako 1989).

W drzewostanach południowo-wschodniej Polski zamieranie dębów po suchych latach 1981-83 związane było z biologicznie płytkimi glebami, które posiadają bardziej piaszczysty lub bardziej gliniasto—ilasty skład granulometryczny. Nie stwierdzono tego zjawiska na glebach biologicznie głębokich, strukturalnych, które mogły zmagazynować ponad 290 mm wody fizjologicznie użytecznej dla roślin (w warstwie gleby o miąższości równej jej głębokości biologicznej) wypełniającej pory o średnicy 8,5-0,2 mikrona (Maciaszek 1989).

Zamieranie dębów obserwowano także na Płycie Krotoszyńskiej (Ważny i in. 1991). Badania dendroekologiczne wykazały, że najważniejszym czynnikiem są opady, które w okresie maj-czerwiec w latach: 1969-70, 1973, 1975-76, i 1978--82 nie przekroczyły wartości średnich.

Symptomy choroby zamierania dębów to: przebarwienie liści i ich zmniejszanie się, zamieranie pędów począwszy od szczytów, redukcja koron, zamieranie całych gałęzi i korony oraz pojawianie się wtórnych gałęzi tzw. „wilków”.

Na niektórych drzewach z tymi objawami obserwuje się także pęknięcia kory, a na przekrojach poprzecznych pni i gałęzi, w zewnętrznych słojach przyrostów ciemne, nekrotyczne plamy.

Za przyczyny zamierania dębów przyjmuje się czynniki stresowe, deficyt lub nadmiar wody, a także inne czynniki, jak np.: deficyt niektórych składników pokarmowych w glebie (N, P, Ca i inne), obecność jonów toksycznych (glin trójwartościowy i mangan dwuwartościowy). Najbardziej wrażliwy na toksyczny glin okazał się w przedstawionych badaniach dąb bezszypułkowy, a największą tolerancję wykazał dąb czerwony. Analogiczne uszkodzenia może powodować mangan. Wśród czynników biotycznych wchodzących w zakres fitopatologii należy wspomnieć o grzybach patogenicznych, np. Armillaria, Peniophora i Cera-tocystis (Rice 1974, Oszako 1988a, Kowalski, Domański 1991).

W zjawisku zamierania drzew nowe, oddzielne zagadnienie stanowią organizmy mikoplazmatyczne zidentyfikowane po raz pierwszy w roku 1983 w naczyniach sitowych usychających dębów szypułkowego i bezszypułkowego (Oszako 1989). Stwierdzono mianowicie we floemie zamierających dębów struktury owalne bądź okrągłe (150-800 mikrometra). Mają one być przyczyną chlorozy (Oszako 1988a i b).

3. Wzrost i produkcyjność

Wzrost dębu bezszypułkowego jest wolniejszy niż dębu szypułkowego (tab. 11). Z reguły nie tworzą się u niego pędy świętojańskie. Dąb ze Spessartu osiąga w wieku 300-400 lat wysokość 38-42 m. Wydajność drzewostanów złożonych z dębu bezszypułkowego jest zbliżona do dębu szypułkowego (tabele zasobności nie traktują odrębnie tych gatunków). Należy jednak zaznaczyć, że udział drewna użytkowego u dębu bezszypułkowego jest większy niż u szypułkowego. Wiąże się to z budową drzewa tego pierwszego — pień cechuje wyraźna oś główna widoczna do czubka korony (Tyszkiewicz, Obmiński 1963).

Poglądy wielu naukowców i praktyków wskazują, że drewno dębu bezszypułkowego odróżnia się od drewna dębu szypułkowego tzw. miękkością. Drewno dębu bezszypułkowego nadaje się bardziej do celów technicznych niż drewno dębu szypułkowego (Zaręba 1988).

4. Odnawianie

Oba gatunki dębu wykazują różne wymagania ekologiczne bardzo istotne w hodowli lasu. Odnawiają się naturalnie samosiewcm górnym. Odnowienia takie,