DSC00270 (17)

VIII POEZJA ŁACIŃSKA W ŚREDNIOWIECZU

WIERSZE METRYCZNE

Wiersze odwołujące się do fonu tradycyjnych, czyli do starożytnego systemu weryfikacyjnego opartego na iloczasie, tworzono teraz według martwych reguł, których trzeba było uczyć się z podręczników albo też naśladować dawniejszych autorów. W tej sytuacji dość często trafiały się uchybienia dotyczące długości sylab i ich akcentowania. Poeci musieli też ograniczyć się do form najprostszych, a zatem najczęściej posługiwano się heksametrem i dystychem elegijnym (połączenie heksametru z pentametrem), rzadziej w użyciu była strofa saficka.

Wspomniane ograniczenia spowodowały, że twórcy poezji zaczęli szukać nowych środków służących urozmaiceniu wiersza. Takim „wynalazkiem” średniowiecza stało się wprowadzenie rymu do heksametru i pentametru. U poetów starożytnych rym pojawiał się niezmiernie rzadko i to raczej na zasadzie przypadku, a niejako celowo użyty środek ekspresji (takąfunkcję mógł pełnić raczej w antycznej prozie literackiej). W poezji średniowiecznej rym wprowadzano albo na końcu wersów, i były to tzw. heksametry „ogoniaste”, albo — co zdarzało się częściej—rym łączył cezurę po piątej półstopie z klauzulą, i w ten sposób powstawały tzw. heksametry leonińskie¹. Rymowanych heksametrów zaczęto używać ok. VIII w. (choć pojedyncze przykłady można znaleźć i wcześniej), natomiast warto zauważyć, że już w XII stuleciu pojawiły się głosy uczonych krytykujących wiersze leonińskie (Mateusz z Vendóme, Ars versificatoria).

Niekiedy powstawały też wiersze tylko naśladujące rytm heksametrów dzięki odpowiedniemu rozłożeniu akcentów, natomiast nieprzestrzegające iloczasowego następstwa zgłosek długich i krótkich. Można chyba powiedzieć, że była to forma jakby sytuująca się pomiędzy dwoma wyróżnionymi tutaj systemami wersyfikacyjnymi, to znaczy między wierszami metrycznymi i wierszami rytmicznymi (np. Kommodiana Carmen apologeticum z V w.).

WIERSZE RYTMICZNE

Być może pod wpływem hymnów syryjskich (wzorujących się na formie psalmów hebrajskich, w których iloczas nie odgrywał żadnej roli) chrześcijanie zachodni przyjęli jako podstawę nowego systemu wersyfikacyjnego izosylabizm, czyli przestrzeganie zasady jednakowej liczby sylab w następujących po sobie wersach. Drugą charakterystyczną cechą tego systemu był unormowany rozkład akcentów w klauzuli wiersza (tzw. klauzule akcentowe); mógł to być akcent paroksytonicz-ny, przypadający na przedostatnią sylabę, lub akcent proparok-sytoniczny, wyróżniający trzecią sylabę od końca. Ten element systemu genetycznie wiązał się z prozą łacińską, w której posługiwano się klauzulami do zaznaczania koniecznych przestanków myślowych. Wreszcie trzecią konstantą wierszy rytmicznych stał się rym, który również pojawiał się wcześniej w prozie łacińskiej, ale mógł też (wraz z izosylabizmem) zostać przejęty przez autorów chrześcijańskich z piśmiennictwa wschodniego. Oprócz dokładnych rymówdg^&jch w wierszach występowały niejednokrom^^f^>^Yh^|na^hiiiioi^§dKlV^ftri

Wydział Humanistyczny Biblioteka PI. Mani Curie-Skłodowakiej 20-031 Lublin

1

Nazwę kojarzy się zwykle albo z imieniem poety Leona, kanonika paryskiego klasztoru Saint Victor (XII w.), albo z imieniem papieża Leona Wielkiego (V w.), którego styl epistolograficzny był zalecany przez kurię papieską pod koniec XI w., a związany z tym stylem cursus leoninus użyczył nazwy heksametrowi — versus leoninus (E. R. C u r-tius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, przekł. i oprać. A. Borowski, Kraków 1997, s: 159).