DSC00288 (12)

xuv POEZJA OKOLICZNOŚCIOWA — NURT PANEGIRYCZNY

Utwór ten przynależy właściwie do wykształconego w średniowieczu gatunku płanktów (łac. planctus oznacza „płacz”, „lamentację”), w których pochwały zmarłego mieszają się z wezwaniami do jego opłakiwania i narzekaniem na poniesioną stratę. Autor być może wzorował się tu na podobnym poemacie poświęconym Lanfrankowi, arcybiskupowi Canterbury (XI w.).

Plankt wypełniają lamenty personifikowanej Polski — wdowy po zmarłym królu — nawołującej wszystkich („ludzi wszelkiej płci i wieku”, „wszystkich stanów”, „panów”, „wojowników”, „kapłanów”, „dworzan”, „matrony” i „kmieci”) do wyrażania żalu po zgonie wielkiego władcy i do okazania jej współczucia. Pytania ukazujące marność wartości liczących się w życiu doczesnym, utyskiwanie na śmierć, a wreszcie obraz osłabionego, pogrążonego w żałobie kraju to pozostałe elementy zawarte w monologu głównej postaci. Natomiast w zakończeniu pieśni już sam autor zwraca się do czytelnika, by przyłączył się do powszechnego płaczu.

Utwór składa się z dziesięciu strof trójwersowych, pisanych 15-zgłoskowcem trocheicznym (na przemian sylaby akcentowane i nie akcentowane), ze średniówką po ósmej zgłosce. Wersy w strofach łączy rym potrójny (aaa bbb itd.).

Wincent}’ zwany Kadłubkiem — Epicedium na śmierć Kazimierza Sprawiedliwego [Non est pudor pro dolore]. Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem (ok. 1150-1223) tworząc Kroniką polską (Chronicon Polonorum), związany był z kancelarią księcia Kazimierza II Sprawiedliwego (zm. 1194). Dzieło powstało prawdopodobnie w latach 1190-1208, a Epicedium poświęcone zmarłemu władcy mieści się w Księdze czwartej (IV 20) tejże kroniki. Utwór ma formę dialogu, którego uczestnikami są personifikowane pojęcia, takie jak: Iocunditas (Wesołość), Meror (Żal), Libertas (Wolność), Prudentia (Roztrop-

ność), lustitia (Sprawiedliwość), Proportio (Proporcja), a także 1 zabiera głos sam autor ( Verba auctoris). Postaci te wiodą ze sobą ’ spór poetycki, określany mianem altercatio, którego przedmiotem jest połączenie sprzecznych z natury stanów: wesołości ze smutkiem i żałobą (Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle podczas radosnej biesiady, świętując pomyślne zakończenie wyprawy wojennej). Jednak za sensem dosłownym utworu kryje się trudny do rozszyfrowania sens alegoryczny, odnoszący się prawdopodobnie do rozgorzałej po śmierci księcia walki stronnictw politycznych, zmierzających do objęcia władzy w dzielnicy senioralnej. Taki rodzaj wypowiedzi, zawierającej ukrytej znaczenia, nazywany był integumentum („nakrycie”) i cieszył | się uznaniem zwłaszcza wśród XIl-wiecznych uczonych szkoły w Chartres (Alan z Lille, Wilhelm z Conches, Jan z Salisbury). Celowemu zaciemnieniu treści służyły liczne metafory, wyszukane antytezy, skomplikowane konstrukcje myśli.

W zamieszczonym w niniejszej antologii początkowym fragmencie dialogu występują tylko trzy postacie. Wesołość (wdowa po zmarłym władcy) narzeka na nieszczęsną odmianę swojego losu po śmierci „arcykróla” i skarży się na Żal, który usiłuje zmusić ją do zawarcia z nim małżeństwa. Zal odpowiadając czyni zarzuty Wesołości, że sama zadręcza się płaczem, a przy tym również i ona wcale nie jest bez winy. Z kolei Wesołość pyta o radę siostrę Wolność, a ta zachęca ją do wstąpienia w ten związek dla dobra kraju, który jak okręt pozbawiony sternika narażony jest na rozbicie.

Epicedium napisane zostało wierszem stroficznym, nawiązującym do układów sekwencyjnych. Każda strofa liczy trzy wersy, z których dwa pierwsze są 8-zgłoskowe, a trzeci 7-zgło-skowy. Zwrotki układają się w pary o identycznych rymach (schemat 8a 8a 7b + 8a 8a 7b; 8c 8c 7b + 8c 8c 7b itd.), np.: